1 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
254
Şəmistan Mikayılov heca vəznindən bəhs edərək yazır: “Azərbaycan şeirində heca vəzninin işlənmə tarixi daha qədimdir. Ədəbiyyatımızın ən qədim abidələri olan “Avesta” və “Dədə Qorqud”dakı şeirlər heca vəznindədir.Heca vəzni Azərbaycan dili üçün ən oynaq, yüngül, ahəngdar şeir ölçüsüdür. Şifahi xalq yaradıcılığının nəzmlə olan nümunələri bu vəzndədir. Ona görə də bu vəzn Azərbaycan xalqının milli şeir ölçüsü hesab edilir. Heca vəznində yaranmış şeirlərdə ahəngin birinci əsas şərti misralarda hecaların sayıdır. Başqa sözlə, bu vəzndə hecaların sayı əsas götürülür”. 85
“Kitabi-Dədə Qorqud”un müqəddimə- sində oxuyuruq: “Hecəsinlən düz oxunsa yasin görklü”. 86 Burada təkcə heca vəznindən yox, həm də onun vurğusu, bölgüsü və avazı ilə düzgün oxunmasından söhbət gedir. Bu cür düzgün oxunsa, yasin görklü, yəni müqəddəs və gözəl olar. Əlbəttə, bizi daha çox maraqlandıran heca vəzninin Azərbaycan xalq şeirinin inkişafındakı tarixi roludur. Bayatıları bu
85 Ş.Mikayılov. Ədəbiyyat nəzəriyyəsi, Maarif, bakı, 1981, səh.57. 86 “Kitabi-Dədə Qorqud”, Gənclik. Bakı, 1977, səh.16.
255
qədər rəngarəng və çoxşaxəli edən, zəngin- ləşdirən, ürəyə yatımlı edən amillərdən biri də onun musiqi ilə bağlılığıdır. Ə.Haqverdiyev yaslarda yuğçuların iki simli “qobuz”la ağı oxuduqlarını qeyd edir. 87
“Bayatı-Qacar”, “Bayatı-Şiraz”, Bayatı- İsfahan”, “Sallama bayatı”, “Çoban bayatısı”, “Köç bayatısı” bayatının musiqi
ilə əlaqəsindən yaranmışdır. Ə.Dəmirçizadə yazır: “Ədəbi və elmi dildə işlənən “Bayatı”, “Əfşar”, “Varsağı”, “Qaytağı” və bu kimi bir sıra folklor-musiqi terminləri mənşəcə oğuz tayfalarının adı ilə bağlıdır”. 88
Bayatı termini hər cəhətdən Boyat qəbiləsinin adı ilə əlaqələndirilir. “Kitabi- Dədə Qorqud” epos-dastanının müqəddi- məsinin ilk cümləsi belə başlayır. “Rəsul əleyhüssəlamın zamanına yaxın Bayat boyundan Qorqud Ata derlər bir ər qopdu”. 89
lüğət-it türk” əsərinin araşdırıcısı prof. Dr.
87 Ə.Haqverdiyev. Seçilmiş əsərləri. İkinci cild (Bədii nəşr və məqalələr), Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, Bakı, 1971, səh.417- 418.
88 Prof. Ə.M.Dəmirçizadə. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının dili, APİ-nin nəşriyyatı, Bakı, 1959, səh.7. 89 “Kitabi-Dədə Qorqud”, Azərbaycan Dövlət nəşriyyatı, Bakı, 1962, səh.11.
256
Saim Saakoğlu yazır: “Divani-lüğət-it-türk”ə şeir kəlməsi ilə ilgili olaraq aşağıdakı terminlər keçməkdədir. Qoşqu: şeir, qəsidə qarşılığı olaraq qullanmışdır”. Folklorşünas-alim İsrafil
Abbasov yazır: “Hələ əsrin ikinci yarısında tərtib olunmuş “Divani-lüğət-it-türk”də bir sıra el ədəbiyyatı inciləri ilə yanaşı, bayatı-mani səpkisində nümunələr də özünə
yer tapmışdır”. 90
Qaya dibi qaqa durur, Balıq təlim baqa durur, Gölüng təki küşerür.
*** (İtil suyu axar durur, Qaya dibini döyər durur. Bütün balıqlar baxar durur, Gölü daha daşırır). 91
Hələ bayatı şəkilli, yəni bayatı kimi qafiyələnən rübailərdən öncə Azərbaycan xalq şeiri içərisində səkkiz hecalı oxşamalar tək-tək özünü göstərmişdir. Məsələn:
90 İsrafil Abbasov. Ön söz. Azərbaycan bayatıları, “Elm” nəşriyyatı, Bakı, 1984, səh.4. 91 “Divani-lüğət-it türk”, I Ankara, 1939, səh.125.
257
Mənim qızım xana gedər, Yırğana-yırğana gedər. Qabağından yellər əsər, Telləri hər yana gedər.
***
Mənim qızım xana gedər, Sallana-sallana gedər. Sığal çəkir tellərinə, Əllərində şana gedər.
***
Mənim qızım xana gedər, Bağı-gülüstana gedər. Başında ay toxaması, Təbrizə, Tehrana gedər.
Klassik
Azərbaycan xalq
yazılı poeziyasında sənət vəsiqəsi almış əruz vəzni müəyyən dərəcədə şifahi xalq şeirinə də öz təsir gücünü göstərə bilmişdir. “Mənim qızım xana gedər” adlı səkkiz hecalı oxşamanın özündə də sezilməz dərəcədə əruzun təsiri duyulmaqdadır. Araşdırıcı Kamil Hüseynoğlunun elmi mülahizəsi bu baxımdan maraq doğurur. O, yazır: “Bütün tarixi inkişafı boyu türk yazılı şeiri daima xalq poeziyası ilə qarşılıqlı təmasda olmuşdur. Bu əlaqənin nəticəsində xalq şeiri heca bərabərliyinin sabitləşməsində
Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|