1 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
291
yaratdığı cığalı şeirə və müstəzada sazın yarım (lal) pərdələri ilə danışan pərdələri arasında münasib yer axtarıb tapmışdır. Xəstə Qasımın “qızıl cildli kitabı”nı əldə edə bilməsək də, biz onun zehinlərə, şüurlara və sinələrə yazılmış qızıl kitabının qızıl səhifələri ilə, qızıl sözləri ilə az-çox tanış ola bilmişik. Xəstə Qasımın yaratdığı gözəl sənət inciləri, yəni təcnislər, qıfılbəndlər, ustadnamələr və s. onun aşıq yaradıcılığındakı ədəbi mövqeyini düzgün müəyyənləşdirməyə, istedadlı bir sənətkar olduğunu söyləməyə haqq verir. Xəstə Qasım öz ədəbi mövqeyinə görə aşıq poeziyasının ana xəttində özünə elə bir yer seçib dayanmışdır ki, ondan sonra bu yol ilə gələn heç bir böyük sənətkar onun təsirindən kənarda qala bilməmişdir. Xəstə Qasım aşıq yaradıcılığına yenilik gətirmək, onu bədii və şəkli cəhətdən zənginləşdirmək məqsədi
ilə bütün
qaynaqlara baş vurmuş və hər sərseçmədən bir dürr əldə etmişdir. Bu səbəbdən də onun şeir xəzinəsi qiymətli incilərlə doludur. Heç şübhəsiz ki, Xəstə Qasım Vaqifin poeziya yaradıcılığı ilə tanış olsaydı, onun şux müxəmməslərinə biganə qalmazdı. O da
292
XVIII əsrin axırlarında yaşamış Göyçəli Aşıq Musa və onlarca başqaları kimi müxəmməsin gözəl nümunələrini yaradardı. XVIII əsrdə Vaqif yaradıcılığı aşıq poeziyası ilə yazılı poeziyanın görüş yeri olmaqdan əlavə, həm də hər iki qaynağın axarını öz məcrasında birləşdirmişdir. Vaqif qəzəl və müxəmməslərlə yanaşı, həm də aşıq üslubunda qoşmalar, təcnislər yazırdı. Vaqif yaradıclığı üzərində aşıq poeziyasının təsiri aydın olduğu kimi, onun da aşıq poeziyası üzərindəki təsiri açıq və aydın idi. XVIII əsrdə onun bütün şeirləri kimi müxəmməsləri də aşıq
yaradıcılığına gəlmişdi:
Ey səba, yarə de kim, avarə gördüm Vaqifi, Qəm əlindən bikəsü-biçarə gördüm Vaqifi, Bağrı olmuş sərbəsər, sədparə gördüm Vaqifi, Aqibət salmış özün odlara gördüm Vaqifi, Gecə-gündüz müntəzir didarə gördüm Vaqifi. 113
Yazılı poeziyamızdan aşıq yaradıcı- lığına gələn müxəmməs də sazla ünsiyyət bağlayandan sonra əvvəlki şəklini saxlaya bilməmişdir. Sazın kök və pərdələrinin daxili
113
Molla Pənah Vaqif, Bakı, 1960, səh.172.
293
ahəng qanununauyğun olaraq müxəmməs də öz şəklini dəyişmiş və ən azı hər bir misra iki yerə bölünmüşdür:
Ey səba, yarə de kim, Avarə gördüm Vaqifi. Qəm əlindən bikəsü, Biçarə gördüm Vaqifi. Bağrı olmuş sərbəsər, Sədparə gördüm Vaqifi, Aqibət salmış özün Odlara gördüm Vaqifi. Gecə-gündüz müntəzir, Didarə gördüm Vaqifi.
Buna görə də aşıqlar deyirlər ki, Vaqifin bir müxəmməsi saza gələndə bölünüb iki gəraylı olur. Yazılı ədəbiyyatdan müxəmməs adı ilə gələn bu şeir forması aşıq yaradıcılığında, sazla yoldaşlıq zamanı, hətta yeni adlar da qazanmışdır. Ona, dastanların sonunda oxunduqda duvaqqapma, adi vaxtda sazla oxunanda isə gözəlləmə deyilir. İlk aşıq müxəmməsi (gözəlləmə) yaradıcıları onun misralarını bölərkən hər beytdə misranın biri yeddi, o biri səkkiz hecalı olurmuş. Misal üçün XVIII əsrin el sənətkarı Göyçəli Aşıq Musa aşıqlar arasında
294
şux müxəmməslər müəllifi kimi tanınır. Onun da əsas müxəmməslərində hər beytin bir misrası səkkiz, o biri yeddi hecalıdır.
Mən səni çox sevirəm, Bilirsən halım, samavar. Bir əyləş məclisimdə, Cahi-cəlalım, samavar. Həm taxtım, həmi baxtım, Həm iqbalım, samavar. 114
Lakin sazla əlaqəli bu yaradıcılıq prosesi nəticəsində müxəmməs aşıq şeiri kimi formalaşmışdır. Bir müxəmməsdən iki gəraylı düzəldən aşıqlar sazın tələblərinə uyğun olaraq misralarda hecaların sayını bərabərləşdirmiş və hamısını gəraylı ölçüsündə, səkkiz hecalı yaratmağa başlamışdır. Həm də hər bənddə misraların sayı on deyil, səkkiz-səkkiz, yəni iki gəraylı ölçüsündə formalaşmışdır. Aşıq Musanın
dillər əzbəri
olan “Maral”
müxəmməsi məhz deyilən tələblər əsasında düzülüb-qoşulmuşdur:
Mən səni görəndən bəri, Halım pərişandı, Maral.
114 Aşıqlar, 1935, səh.127.
295
Ləblərində şəhdü-şəkər, Xəstəyə dərmandı, Maral. Açılıbdı qoynun içi, Bağı-gülüstandı, Maral. Dərd bilməzlər naqis dedi, Dərd bilən inandı, Maral. 115
yaradıcı aşıqlar bundan sonra cığalı müxəmməsin cilalanmış, püxtələşmiş, ən mükəmməl nümunələrini yarada bilmişdir. Şəmkirli Aşıq Hüseyn və Molla Cümə bu sahədə daha irəli getmişlər. Nümunə üçün Aşıq Hüseynin müxəmməsindən bir parçaya diqqət yetirək:
Həzarət, bircə baxın, Canlar alandı bu gələn. Gözləri cəlladə dönüb, İsmi Qaytandı bu gələn. Özü bir səxa kanıdı, Adil divandı bu gələn. Özü gül, saçı sünbül, Yaqut-yəməndi bu gələn.
*** Yaquta bənzər yanaq, Mərmərə bənzər buxaq,
115 Aşıqlar, Bakı, 1935 səh.128. Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|