469
Heca vəzni şeirimizin görən gözü,
ürəklərə yol açan sözüdür. Bu vəzn şeir
çəməninin, bağ-bağçasının dirilik çeşməsidir.
Heca vəznində yaranmış şeirlər dodaqlardan
bal kimi süzülür və ətrafa gül-çiçək rahiyəsi
yayır:
Getmə, getmə, görüm kimin yarısan,
Hansı bəxtəvərin vəfadarısan?
Kölgədə bəslənmiş quzey qarısan,
Səhərin yelləri tez dəyər sənə.
Dirili Qurbaninin bu qoşma bəndi
xalqın söz çeşməsinin gözündən su içmişdir,
ondan bəhrələnmişdir.
470
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT
1.
H.Zərdabi, Xalq nəğmələri, “Həyat”
qəzeti, 8 yanvar, 1906.
2.
F.Köçərli. “Balalara hədiyyə” 1912
3.
F.Köçərli. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi
materialları. I cild, I hissə. Bakı, 1925.
4.
Əmin Abid. Heca vəzninin inkişaf
tarixi. “Maarif işçisi”, 1927.
5.
H.Zeynallı. Xalq ağız ədəbiyyatı.
“Ədəbiyyatdan iş kitabı”. 1928.
6.
Aşıqlar, toplayanı H.Əlizadə, Bakı,
1935.
7.
El şairləri, toplayanı, Salman Mümtaz.
Bakı-1935.
8.
Aşıqlar, I hissə, Bakı, 1937.
9.
Aşıqlar, II hissə, Bakı, 1938.
10.
Mahmud Kaşqarlı “Divani-lüğətit-
türk”. I Ankara, 1939.
11.
Müxtəsər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi,
Bakı, 1943, I cild.
12.
S.Vurğun,
Azərbaycan
ədəbiyyatı
haqında, “Ədəbiyyat və incəsənət”
qəzeti, 1943-cü il, 21 oktyabr.
13.
S.Vurğun, “İstiqlal təranəsi”, Bakı,
1947.
14.
Üzeyir Hacıbəyov. Azərbaycan xalq
musiqisinin
əsasları.
AMEA
Nəşriyyatı, Bakı, 1950
471
15.
Anikin V.P. “Russkie narodnie
posloviyi, poqovorki, zaqadki i detskiy
folklor” Moskva-1957.
16.
Məmməd
Arif.
Azərbaycan
xalq
ədəbiyyatı,
Azərbaycan
Dövlət
Nəşriyyatı, Bakı, 1958.
17.
Prof. Ə.Dəmirçizadə. “Kitabi-Dədə
Qorqud” dastanlarının dili, APİ-nin
nəşriyyatı, Bakı-1959.
18.
“Koroğlu”, Bakı, 1959
19.
Aşıq Şəmşir, Bakı, 1959
20.
H.Araslı. Aşıq yaradıcılığı, Bakı-1960.
21.
Molla Pənah Vaqif. Bakı-1960
22.
Bayatılar. Toplayanı və tərtib edəni
Həsən Qasımov, Bakı, 1960.
23.
Nurəddin Seyidov. Azərbaycan
nağılları haqqında, Azərbaycan şifahi
xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər,
Az.EAN, Bakı, 1961
24.
M.İbrahimov. Xəlqilik və realizm
cəbhəsindən, Azərnəşr, Bakı, 1961
25.
“Kitabi-Dədə Qorqud”, Azərbaycan
Dövlət Nəşriyyatı, Bakı, 1962.
26.
N.Gəncəvi. “Xosrov və Şirin”, Bakı,
1962.
27.
Aşıq Ələsgər, Bakı-1963.
28.
Nizami. İskəndərnamə (Şərəfnamə),
Az.EAN, Bakı, 1964
29.
Azərbaycan dastanları, Bakı, 1965.
472
30.
Ə. Cami. “Yusif və Züleyxa”,
Azərbaycan dövlət nəşriyyatı, Bakı,
1965
31.
Sarı Aşıq, toplayanı və tərtib edəni
Əhliman Axundov, Bakı, 1966.
32.
Azərbaycan dastanları, II cild Bakı,
1966.
33.
Mirzə İbrahimov. Aşıq poeziyasında
realizm, EAN, Bakı, 1966
34.
Molla Cümə, Bakı, 1966
35.
Azərbaycan dastanları, III cild, Bakı-
1967
36.
Rəsul
Rza.
Mənim
fikrimcə
(məqalələr),
Uzaq
ellərin
yaxın
töhfələri,
Azərbaycan
Dövlət
Nəşriyyatı, Bakı, 1967.
37.
Bülbül. Seçilmiş məqalə və məruzələri.
Bakı,
“Azərbaycan
SSR
Elmlər
Akademiyası Nəşriyyatı”, 1968
38.
S.Ə.Nəbati.(Əsərləri).Azərbaycan SSR
Elmlər
Akademiyası
Nəşriyyatı.Bakı,1968, müqəddimə
39.
Sədnik Paşayev,“Aşıq Həmayıl”,
“Azərbaycan qadını” jurnalı,1970, № 7
40.
Ə.Haqverdiyev. Seçilmiş əsərləri. II
cild
(Bədii
nəşr
və məqalələr),
Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, Bakı,
1971.
41.
“Arzu-Qəmbər”, Gənclik, Bakı 1971.
473
42.
M.H.Təhmasib. Azərbaycan xalq
dastanları (orta əsrlər), Bakı, “Elm”
nəşriyyatı, 1972
43.
Ş. İ. Xətayi. “Sazım”, Bakı, Mirzə
Abbaslı, “Bir neçə söz” “Gənclik”,
1973.
44.
Aşıq Ələsgər. Bakı. “Elm” nəşriyyatı,
1973.
45.
F.Qasımzadə. “XIX əsr Azərbaycan
ədəbiyyatı tarixi”, “Maarif” nəşriyyatı,
Bakı, 1974.
46.
Mir Cəlal. Xalqın idrakının
qığılcımları, “Ədəbiyyat və incəsənət”
qəzeti, 24 aprel, 1976
47.
“Kitabi-Dədə Qorqud”, Gənclik, Bakı,
1977.
48.
A. Şaiq. Əsərləri. IV cild, Azərbaycan
Dövlət nəşriyyatı, Bakı, 1977.
49.
İraq-Kərkük atalar sözləri (toplayanı və
tərtib edəni Qəzənfər Paşayev), Bakı,
Yazıçı, 1978.
50.
Ə.M.Dəmirçizadə. Azərbaycan ədəbi
dilinin tarixi, I hissə. Bakı, “Maarif”
nəşriyyatı 1979
51.
Hüseyn Arif. Dədə Qoşma, “Ədəbiyyat
və incəsənət” qəzeti, 11 yanvar 1980
52.
A. Dadaşzadə. XVIII əsr Azərbaycan
lirikası, Bakı, “Elm” nəşriyyatı, 1980.
53.
Ağamusa Axundov. Şeir sənəti və dil.
“Yazıçı”, Bakı-1980.
474
54.
Ş.Mikayılov. Ədəbiyyat nəzəriyyəsi,
Maarif, Bakı-1981.
55.
Paşa Əfəndiyev. Azərbaycan şifahi
xalq ədəbiyyatı, “Maarif” nəşriyyatı,
Bakı, 1981
56.
Aşıq Alı (şeirlər) (Toplayanı
Ə.Əmirov, Ş.Əsgərov, M.Həkimov)
“Yazıçı” , Bakı, 1982
57.
“Azərbaycan aşıqları və el
şairləri”.(Tərtib edəni Əhliman
Axundov), I cild, “Elm”
nəşriyyatı, Bakı, 1983
58.
İsrafil Abbasov. Ön söz, “Azərbaycan
bayatıları”, “Elm” nəşriyyatı, 1984.
59.
Kamil Vəliyev. Dastan poetikası,
Yazıçı, Bakı, 1984
60.
Qəzənfər Paşayev. Kərkük tapmacaları
haqqında (müqəddimə), Kərkük
tapmacaları (tərtib edəni Qəzənfər
Paşayev), Bakı, 1984
61.
İraq-Kərkük bayatıları. Müqəddimə
Rəsul Rzanındır. Bakı, “Yazıçı”, 1984.
62.
Q.Zakir. Seçilmiş əsərləri. (Tərtib və
müqəddimə: Kamran Məmmədov),
Bakı, Yazıçı, 1984
63.
Cinaslar, (tərtibçilər Məmməd Aslan,
Elxan Məmmədov), Bakı, Yazıçı,
1985, Elxan Məmmədov, müqəddimə.
475
64.
Xalq deyimləri və duyumları, “Maarif”
nəşriyyatı, (Toplayıb tərtib edəni
Mürsəl Həkimov), Bakı, 1986
65.
Oğuznamə. B.Yazıçı, 1987,
Müqəddimə: müdrikliyin sönməyən
işığı.
66.
Prof. Dr. S.Saakoğlu (Həyatı, yayınları
və yazılarından seçmələr), Konya-
1989.
67.
“Şəhriyar” dastanı. Məhəmməd. Bakı,
Yazıçı, 1989
68.
Dr. Çingiz Ketene. Kərkük xalq
ədəbiyyatından seçmələr, Türk dünyası
ədəbiyyatı, Ankara, 1990, səh. 128
69.
Qaqauz türkleri, Tarih-folklor və halq
edebiyyatı, “Türk dünyası” nəşri,
Ankara, 1991.
70.
Heca vəznli şeir və mənzum ata sözləri.
“Türk dünyası”, 1 saylı, Kasım, 1992
71.
Qəzənfər
Paşayev
“İraq-Türkman
folkloru”, müqəddimə əvəzi “Şah
əsər”,Yazıçı, Bakı, 1992
72.
Nizami. “Yeddi gözəl” poeması, Bakı,
Yazıçı, 1992
73.
Bəhmən Vətənoğlu “Allahsız dünya”,
Bakı, Gənclik, 1992
74.
M.P.Vaqif, “Qurban olduğum”, Bakı,
Gənclik, 1994
476
75.
Molla Cümə. Əsərləri. (toplayanı və
tərtib edəni Paşa Əfəndiyev), Bakı,
“Maarif” nəşriyyatı, 1995
76.
Kamil Hüseynoğlu. Azərbaycan şeir
mədəniyyəti. Bakı, “Ozan” nəşriyyatı-
1996.
77.
Prof. Mahir Naqib, Erçiyes
Universiteti, Qayseri, 1996. (Bax:
Qəzənfər Paşayev. İraq-Türkmən
folkloru). İstanbul 1998 (ön söz).
78.
Elxan Məmmədli. “Təcnis
sənətkarlığı”, “Nafta-press”, Bakı,
1998
79.
Azərbaycan
folkloru
antologiyası
(İraq-Türkmən cildi), Bakı, 1999.
80.
“Koroğlu”. V.Xuluflu. Bakı, 1999
81.
Aşıq Şəmşir. “O Kürün, Arazın
Tərtəriyəm mən”. Bakı 2004
82.
Azərbaycan dastanları (tərtib edənlər
M.Təhmasib və Ə.Axundov) “Lider”
nəşriyyatı, Bakı, 2005, səh 97
83.
Yadigar Tahir Bəxtiyari. Gəncə, 2006
84.
Həsən Göyçəli. “Ata yadigarı”. Bakı,
“Nurlan”, 2006.
85.
Xəstə Bayraməli “Mən ulu Göyçənin
şair oğluyam”, (toplayanı və tərtib
edəni: Maşallah Xudubəyli), Bakı,
“Nərgiz” nəşriyyatı, 2008
86.
İmam Cəmilli. Qəlbimdə boy atmış
çiçək ol, çiçək. Bakı. 2009.
477
87.
Sədnik Paşayev, “Ağdabanlı Qurban və
müasirləri”, (nam. disser.), 1969
88.
Sədnik Paşayev, “Aşıq yaradıcılığında
təcnisin öyrənilməsinə dair”
“Azərbaycan dili və ədəbiyyat tədrisi”
(metodik məqalələr məcmuəsi), Bakı,
1974, № 4,
89.
Xəstə Qasım (tərtib edəni Sədnik
Paşayev), Gənclik , Bakı, 1975
90.
Sədnik Paşayev. Azərbaycan xalq
ədəbiyyatının inkişafı, Bakı, Bilik,
1981
91.
Sədnik Paşayev, “Sarı Aşığın cinaslı
bayatıları”, “Azərbaycan müəllimi”
qəzeti, 10 avqust 1983-cü il.
92.
Sədnik Paşayev, Tufarqanlı Abbas,
“Kirovabad kommunisti”, 13 fevral
1985-ci il,
93.
Sədnik Paşayev. Azərbaycan folkloru
və aşıq yaradıcılığı, ADUN, Bakı, 1989
94.
Sədnik Paşayev. Azərbaycan folkloru
və aşıq yaradıcılığı, Bakı, 1989. Həmin
əsərdə şifahi və yazılı ədəbiyyatda aşıq
şeirinin inkişaf mərhələləri
izlənilmişdir.
95.
Sədnik Paşayev. “Türk ozan-aşıq
sənətinin əski və çağdaş durumu, ipək
yolu
uluslararası
xalq ədəbiyyatı
simpozium materialları”, Temmuz,
1993, Ankara
478
96.
Xalqın söz mirvariləri, (Toplayanı və
tərtib edəni Sədnik Paşa Pirsultanlı),
“Azərnəşr”, 1999.
97.
S.P.Pirsultanlı, “Heca vəznli şeir və
mənzum
ata
sözləri”.
Gəncə.
“Əsgəroğlu” nəşriyyatı, 2001.
98.
S.P.Pirsultanlı.
“Heca
vəznli
tapmacaların inkişafı”. Gəncə, “Agah”,
2001.
99.
Sədnik Paşa Pirsultanlı, Ozan-aşıq
sənətinin nəzəri məsələləri, Bakı,
“Ozan”, 2002
100.
S.P.Pirsultanlı.
Heca
vəzninin
bayatı və qoşma möcüzələri. Bakı-
2003.
101.
Azərbaycan
Milli
Elmlər
Akademiyası, Folklor İnstitutu. “Ortaq
Türk
keçmişindən
ortaq
Türk
gələcəyinə” III uluslararası folklor
komfransının materialları. Bakı-2005.
Səh. 385-394
102.
Sədnik Paşa Pirsultanlı
“Azərbaycan folkloruna dair
tədqiqlər”, Gəncə, “Pirsultan”, 2006
103.
Sədnik Paşa Pirsultanlı, “Aşıq
Ələsgər sənətkarlığı – Aşıq Ələsgər
ucalığı”, AMEA Folklor İnstitutu, Elmi
axtarışlar, II cild, Bakı, 2008
104.
479
105.
Sədnik Paşa Pirsultanlı, “Aşıq
Şəmşirin poetik aləminə səyahət”,
Bakı, “Təknur”, 2008
106.
S.P.Pirsultanlı “Tikmədaşlı Xəstə
Qasımın ədəbi irsinin tədqiqi” Bakı,
“Azərnəşr”-2011
107.
S.P.Pirsultanlı
“Arzu-Qəmbər”
dastanının yayılma coğrafiyası və
poetikası” Gəncə-2013
480
M Ü N D Ə R İ C A T
Azərbaycan xalq şeirinin inkişaf mərhələləri.............3
I BÖLÜM
Heca vəznli mənzum atalar sözlərinin yeri...............29
II BÖLÜM
Mənzum atalar sözlərindən mənzum tapmacalara
doğru.......................................................................155
III BÖLÜM
Heca vəzninin bayatı və qoşma möcüzələri............237
IV BÖLÜM
Təcnis –heca vəznli aşıq şeirinin zirvəsidir............321
XVI-XVIII əsrlərdə şifahi və yazılı poeziyamızda
təcnis
a)XVI əsrdə Dirili Qurbani yaradıcılığında təcnis şeir
şəklinin görüntüləri.........................................................347
b) XVI əsrdə Dədə Kərəm yaradıcılığında təcnis..........351
c)Tufarqanlı Abbas poeziyasında təcnisin mürəkkəb
formalarının (cığalı, müləmmə və təkrar gəraylı
təcnislərinin) meydana gəlməsi.....................................353
ç)Sarı Aşığın cinas bayatılarının bir küll halında
meydana gəlməsi............................................................359
d)Xəstə Qasım, M.P.Vaqif, Q.Zakir, Nəbati
yaradıcılığında təcnis......................................................364
XIX əsrdə aşıq yaradıcılığı və yazılı ədəbiyyatda
təcnis
a)Varxiyanlı Aşıq Məhəmməd, Mücrüm Kərim,
Məhəmməd bəy Aşiq, Məlikballı Qurban, Qızılvəngli
Aşıq Alı, Şəmkirli Hüseyn, Aşıq Musa və başqalarının
yaradıcılığında təcnis......................................................374
b)XX əsrdə təcnis yaradıcılığında
Aşıq Ələsgər zirvəsi........................................................389
481
c)Aşıq Hüseyn Bozalqanlı, Tifil Əsəd,
Seyfəli Aşıq Pənahın yaradıcılığında təcnis................409
XIX-XX əsrlərdə təcnis yaradıcılığı
a)Aşıq Şəmşir yaradıcılığında təcnis............................414
b)XIX əsr sənətkarı Aşıq Həmayılın və XX əsr
sənətkarlarının yaradıcılığında təcnis nümunələri.......418
c)Müasirlərimizin yaradıcılığında təcnis.....................438
Son söz əvəzi.......................................................468
İstifadə olunmuş ədəbiyyat.................................470
482
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR
AKADEMİYASI
FOLKLOR İNSTİTUTU
SƏDNİK PAŞA PİRSULTANLI
AZƏRBAYCAN ŞİFAHİ XALQ ŞEİRİ
VƏ HECA VƏZNİNİN İNKİŞAF
TARİXİ
Elmi redaktoru: Şakir Albalıyev
Filologiya elmləri namizədi
Rəyçilər: Nizami Cəfərov
AMEA-nın müxbir üzvü, professor
Məhərrəm Qasımlı
Filologiya elmlər doktoru, professor,
Dövlət Mükafatı laureatı
Korrektor: Şəfa Vəliyeva
Dizayn: İlhamə Novruzova
Yığılmağa verilmişdir: 07.06.2013
Çapa imzalanmışdır: 12.07.2013
Qiyməti müqavilə yolu ilə
Tiraj:100
Dostları ilə paylaş: |