1 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
258
və qafiyə sisteminin zənginləşməsində əruz şeirindən bəhrələndiyi kimi, türk əruzunda bir növ “heca-əruz” vəzni xüsusiyyətləri əldə etmişdir”. 92
qanunauyğun olaraq, tarixən öz axarı ilə davam etməkdədir. Vaxtı ilə qürbət ellərə aparılan qızlar öz fəryad səslərini bayatılarda ifadə edirdilər: Apardı tatar məni, Qul edib satar məni. Vəfalı yarım olsa, Axtarıb tapar məni. Artıq gənc oğlan və qızların fəryadı, ahı, vətən həsrəti tək-tək bayatılara sığmırdı, çoxbəndli gəraylılar və qoşmalar yaranırdı. O qoşma və gəraylılar maddeyi-tarixdir, öz dövrünün tarixi salnaməsidir. Eyni zamanda, həmin nadir şeir örnəkləri Azərbaycan xalq şeirinin inkişaf tarixinə işıq tutur, şahidlik edir. Yeddi bəndlik “Durna, yara salam eylə” şeiri buna misal ola bilər. Bu şeiri heç kəs həyəcansız oxuya bilməz. “Ayrılıq ölümdən betər”, “Üzüyüm apar nişana” misraları insanın qəlbini şan-şan edir. Şeirin bir
92 Kamil Hüseynoğlu. Azərbaycan şeir mədəniyyəti, Bakı, “Ozan” nəşriyyatı, 1996, səh.82.
259
misrasını, bir bəndini belə ixtisar etmədən burada nümunə veririk:
Durnam gedər qatar-qatar, Cığasın boynundan atar, Ayrılıq ölümdən betər, Durna, yara salam eylə.
*** Durnam gedər Qaradaşa, Qarlı dağlar aşa-aşa . Həm qohuma, həm qardaşa, Durna, yara salam eylə.
***
Durnam, gedirsən Kaşana, Quma döşənə-döşənə, Üzüyüm apar nişana, Durna, yara salam eylə.
***
Durnam, gedirsən Bağdada, Yollar üstə yata-yata, Ayaqların gülə bata, Durna, yara salam eylə.
***
Durnam, gedirsən Vətənə, Bac vermirsən hər yetənə, Bir iltimasım var sənə, Durna, yara salam eylə.
260
***
Durnam gedər bəhri-bozlar, Laçın vurar, tükün tozlar, Yolum gözlər gözəl qızlar, Durna, yara salam eylə.
***
Durnam gedər düzüm-düzüm, Boynu qanadından uzun, Budur sənə axır sözüm, Durna, yara salam eylə.
Nə üçün bayatılarımızda bu qədər qəm- kədər olduğunu akademik M.Arifin aşağıdakı sətirlərindən çox aydın başa düşmək olar: “Bu torpaqdan kimlər keçməmişdir! Bu yerdən axan çayların, bulaqların suyundan kimlər içməmişdir! Qəzəbli hökmdarların, istilaçı orduların hücumuna, qanlı müharibələrinə meydan olan bu ölkəyə, əsrlərdən bəri çox ağır zərbələr dəymişdir. Yadellilər dumduru suyumuzu dönə-dönə bulandırmış, atlarının nalı ilə daşlarımızı yaralamışlar. Bunların izi torpağımızda, mənəvi abidələrimizdə, o cümlədən qədim bayatılarımızda qalır və qalacaq. Bunlar ulularımızdan bizə miras qalmış, qəlbimizdə, hissimizdə, həyəcan-
261
larımızda yaşayır və bundan sonra da yaşayacaqdır”. 93
şeirimizin özəyi, ən mükəmməl nümunəsi bayatılar, gəraylılar və qoşmalardır. Bunların üçü də Azərbaycan xalq şeirinin ana qoynunda göz açıb sənət dünyasına gəlmiş və özlərinə həyat vəsiqəsi almışlar. Akademik H.Araslı əlyazmalarının birində Qulam Məmmədlinin rast gəldiyi, yad ölkələrə əsir aparılan qızların dilindən bir qoşmanı ürək yanğısı ilə bizlərə çatdırır. Göydən ötən bölük-bölük durnalar, Bizdən salam olsun əcəm elinə! Yaşıl geymiş, sarı telli durnalar, Bizdən salam olsun əcəm elinə!
*** Bizi ayırdılar ata-anadan, Yarəbbim, sən qurtar bu qəmxanadan! İstanbul şəhrindən- Qəstəntinodan, Bizdən salam olsun əcəm elinə!
*** Beş qız idik bir arada, bir yerdə, Ya İlahi, dərman eylə bu dərdə!
93 M.Arif. Azərbaycan xalq ədəbiyyatı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, Bakı, 1958, səh.3
262
Canım durna, hər Vətəndən ötəndə, Bizdən salam olsun əcəm elinə!
Budur, gəldi əsirlərin karvanı, Çağıraram, ya mövlana, ya qəni! Qara geydi Əcəm pirü-cəvanı, Bizdən salam olsun Əcəm elinə!
Bizi keçirdilər şahi-cisirdən, Rum ölkəsi varı doldu yesirdən, Ol Şamü-Hələbdən, şəhri-Misirdən, Bizdən salam olsun Əcəm elinə! 94
Bu təkcə lirik bir qoşma deyil, böyük bir dövrün salnaməsidir, qara hərflərlə, göz yaşları ilə yazılmış bir tarixdir. Bütün bu sızıltılı bayatılar, gəraylılar, qoşmalar saza can atmış, sazla qovuşmuş, səs-səsə verərək, eli-obanı bir olmağa çağırmış, qəmdən soyumuş ürəklərə istilik, dünyadan əlini üzmüş insanlara təpər gətirmiş, hünər bəxş etmişlər. Budur, sözün-sazın möcüzəsi. Abdulla Şaiq yazır: “...saf və səmimi duyğuları tərənnüm edən qoşmalar lirik ədəbiyyata nümunə olaraq
ən gözəl
94 H.Araslı. Aşıq yaradıcılığı, Birləşmiş nəşriyyatı, Bakı, 1960, səh.40-41. Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|