267
ilə formalaşır. Hər bir vəzn ayrı-ayrılıqda
müəyyən bir musiqi ahəngi ilə əlaqədar
meydana gəldiyi üçün aşıq şeiri təbiəti
etibarilə ilə daha oynaqdır, musiqi dili axıcı
və rəvandır.
Pərdələrin sayına və düzülüşünə görə
ən münasib sayılan, aşıq şeirinin inkişafını
özündə düzgün əks etdirən sazın qolunda on
danışan (işlək) və beş lal (yarım) pərdə vardır.
Şeiri təmsil etməsinə görə işlək (danışan)
pərdə bir misra, lal (yarım) pərdə isə yarım
misra ölçüsündədir. Daha doğrusu, sazın “Baş
divani”
(Şərxətai)
pərdəsinə,
Təcnis
pərdəsində, Şah pərdəsində, “Ayaq divani”
(Osmanlı) pərdəsində, Bayatı pərdəsində,
Beçə pərdəsində, Ayaq pərdəsində, habelə
“Baş divani”nin yuxarıdan birinci sinə
pərdəsində, təcnisin ikinci sinə pərdəsində,
Şah pərdənin üçüncü sinə pərdəsində, əsasən,
yeddi, səkkiz və on bir hecalı şeirlər oxunur
və onlara uyğun musiqi havaları bəstələnir.
Beş yarım (lal) pərdələrdən biri cığalı
təcnisin, biri qoşma-müstəzadın, biri cığalı
müxəmməsin, biri cığalı qoşmanın və biri də
cığalı gəraylınındır. Daha doğrusu, yarım (lal)
pərdələr bu şeir növlərinin cığalarınındır.
Hər hansı saz havasının musiqi ahəngi
müəyyən bir pərdə ilə əlaqəli yaranır, lakin o
268
saz havası bütün pərdələrdə, əlaqəli bir
şəkildə icra olunur və tamamlanır. Hətta,
motivləri bir-birinə yaxın olan saz havaları
eyni kökdə (musiqi ahəngində) çalınır. Bizə
məlum olan 100 saz havası altı kökdə
(musiqi ahəngində) ifa olunur.
Aşıq sazda çalanda “Baş divani”
pərdəsindən başlayıb Beçə pərdədə, yəni
pəsdən başlayıb zildə qurtarır. Sazın ana
pərdəsi sayılan Şah pərdədən yuxarı pəs, Şah
pərdədən aşağı isə zildir. Şah pərdədən
yuxarıdakı baş (Baş divani) və orta (Təcnis)
pərdələrdə, daha doğrusu, bu pərdələrin
köməyi
ilə
alınan
köklərdə
(musiqi
ahənglərində) insanda kədər hissi doğuran,
Şah pərdədə və ona alt hissədə yaxın olan
“Ayaq divani” pərdələrində insanda şadlıq və
sevinc hissi doğuran, Şah pərdədən aşağıda
olan Beçə və Ayaq pərdələrdə isə insanı
döyüşə, mübarizəyə çağıran cəngi havaları
çalınır.
Ayrı-ayrı şeir janrlarının musiqi ahəngi
ilə əlaqədar olaraq yaranmış pərdə kökləri
aşağıdakılardır. Şah pərdə kökü, Şah pərdənin
Misri kökü, Çoban bayatısı kökü, Ayaq divani
kökü, Ürfani kökü və Dilqəmi kökü.
Şah pərdə kökü, eləcə də Şah pərdənin
Misri kökü Şah pərdəyə, Dilqəm kökü Baş
269
divani
pərdəsinə,
Ürfani
kökü
Təcnis
pərdəsinə, Ayaq divani kökü Ayaq divani
pərdəsinə, Çoban bayatısı kökü Bayatı
pərdəsinə məxsusdur. Beçə pərdə ilə Ayaq
pərdənin isə müstəqil kökləri yoxdur. Beçə
pərdə və onun Ayaq pərdəsi öz musiqi
ahəngini ana pərdə olan Şah pərdədən alır.
Ona görə də, həmin pərdənin birinə ana
pərdənin beçəsi, o birinə isə Beçə pərdənin
sonu, ayağı deyilir. Şeirin forması sazın
pərdələrində, motivi isə köklərində öz əksini
tapıb.
Bir növ pərdə şeiri, kök musiqini,
yaxud belə də demək olar: pərdə formanı, kök
məzmunu təmsil edir. Forma olan pərdə ilə
məzmun olan kökün daxili əlaqələrindən hər
hansı bir şeir janrının sazda musiqi ahəngi
alınır. Bu o deməkdir ki, sazla əlaqədə
yaranan aşıq şeirinin forması məzmuna
məzmunu isə formasına təsir edir, bir-birini
tənzim edir, bir-biri ilə vəhdətdə, əlaqədə
inkişaf edirlər.
Məlumdur ki, aşıq poeziyası şifahi
xalq poeziyası və onun bünövrələri əsasında
yaranmış və yazılı poeziya ilə əlaqədə
zənginləşmiş, yeni keyfiyyətlər kəsb etmişdir.
Bu da aydın və mübahisəsizdir ki, aşıq
poeziyasının şifahi xalq poeziyası ilə əlaqəsi
270
nisbətən daha qədimdir. Ona görə də, aşıq
poeziyasının şifahi xalq poeziyası ilə əlaqə
tarixi tam dəqiqliyi ilə məlum deyildir. Lakin
çox tədqiqatlarda bunlar qismən öyrənil-
mişdir.
96
Lakin onun yazılı poeziya əlaqəsini,
keçid dövrlərini, bizcə sazın qolundakı
pərdələrin və ayrı-ayrı şeir janrlarının köməyi
ilə aydınlaşdırmaq mümkündür.
Zənnimizcə, ilk keçid Şah İsmayıl
Xətainin hakimiyyəti dövründə olmuşdur.
Akademik H.Araslı bu baxımdan o dövrü
çox gözəl və bizim məqsədimizə uyğun
şəkildə xarakterizə etmişdir: “Səfəvilərin dini
görüşlərini yaymaq, səfəvi hakimiyyətini
möhkəmləndirmək üçün hər vasitədən istifadə
etməyə çalışan Şah İsmayıl Xətai xalq
müğənnilərinin nüfuz və qüdrətindən də
istifadə etmişdir. Şah İsmayılın uşaqlıq illəri
xalq içərisində keçmişdir. Onun şairlik
istedadının inkişafında aşıq şeirinin böyük
təsiri vardır. O, aşıq yaradıcılığına böyük
diqqət verir, özü də aşıq şeiri üslubunda
əsərlər yazırdı. Bu əsərlərdə aşıq şeiri yeni
istiqamətdə inkişaf edir, aşıq yaradıcılığında
96
Bax: Sədnik Paşa Pirsultanlı, Heca vəznli şeir və mənzum ata
sözləri, Gəncə, Əsgəroğlu, 2001.
Dostları ilə paylaş: |