1 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
310
Aşıq şeirinin ümumi mənzərəsinə, köklərə və şaxələrə, yəni ayrı-ayrı janrlara və növlərə dərindən nəzər yetirdikdə belə bir dəqiq nəticəyə gəlmək olur ki, öz mənşəyi etibarilə gəraylı və cığalı gəraylı, əsasən, xalq mahnıları ilə, cığalı qoşma, təcnis və cığalı təcnis qoşma ilə, divani, müxəmməs və cığalı müxəmməs isə qəzəllə əlaqədar yaranmışdır. Lakin bu şeir janr və növləri sazın, onun kök və pərdələrinin təsiri ilə şəkildən-şəklə düşmüş və özünəməxsus yeni xüsusiyyətlər qazanmışdır. Heç bir vaxt aşıq ayrılıqda sazla bayatı oxumur. Bayatıları aşıq ya mübarizəyə, döyüşə həsr edilmiş qoşmalar arasında qeyzə gələrək oxuyur, ya da məhəbbət, vüsal və könül həsrəti ifadə olunan qoşmalar oxuyanda kədər hissi güc gəlir və bir bayatı çəkməli olur. Məsələn, aşıq Koroğlu qoşmalarına bağlı belə bir bayatı çəkir.
Mən aşiqəm bu daşa, Bu qayaya, bu daşa. Elə vur ki, yağını, Kəlləsindən bud aşa. 126
Layiski kəndində anadan olmuş, hazırda Gəncə şəhərində yaşayır. 126 “Bülbül”, Bakı, 1968, səh.205.
311
Və yaxud da Kərəm qoşmaları ilə əlaqəli qəmli bir bayatı oxuyur:
Dərd gələr gülə sardan, Köç gedər Güləzardan. Xarın ölsün, ay bülbül, Qurtarsın gül azardan. 127
Son bayatı, həqiqətən, Kərəm qoşmaları ilə əlaqəli meydana gəlmişdir. Güləzar məşhur bir bulağın adıdır. Rəvayətə görə, Qara Keşiş öz qızı Əslini ilk dəfə bu yol ilə qaçırmışdır. Köç bayatısı sazın Şah pərdəsində, el bayatısı beçə pərdəsində, çoban bayatısı isə bayatı pərdəsində (həm də bayatı kökündə) çalınır. Deməli, sazın qolundakı bayatı pərdəsi çoban bayatısına məxsusdur. Buna əsasən deyə bilərik ki, sazın qoluna bayatı pərdəsi Sarı Aşığın bayatıları ilə əlaqədar olaraq deyil, hələ ondan da əvvəl qoşmalar arasında oxunan çoban bayatılarına görə bağlanmışdır. Gəraylılar xalq mahnılarına əsasən və bir də aşıq qoşmalarının özünə oxşadılaraq yaradılmışdır. Fikrimizi əsaslandırmaq və
127 Bayatılar. Toplayanı və tərtib edəni Həsən Qasımov, Bakı, 1960, səh.50.
312
aydınlaşdırmaq üçün aşıq yaradıcılığının ölməz abidələrinə - xalq dastanlarımıza müraciət edək: “Tahir və Zöhrə” dastanındakı “Bülbül” şeirinə necə demək olar ki, bu xalq mahnısı deyil?
Bülbül, sənin işin qandı, Aşiqlər oduna yandı, Nədən hər yerin əlvandı, Köksün altı sarı, bülbül. 128
dastanında “Yaxan düymələ, düymələ” şeirinə diqqət yetirək:
Sallanıban gələn dilbər, Yaxan düymələ, düymələ!.. Məni dərdə salan dilbər, Yaxan düymələ, düymələ!..
*** Al geyib, yaşıl bürünər, Zülfləri yana hörülər, Yel vurar, məmən görünər, Yaxan düymələ, düymələ!..
*** Köynəyinin gülü yaşıl, Süsən sünbülə dolaşır,
128 Azərbaycan dastanları, 1-ci cild, Bakı, 1965, səh.122.
313
Gözəllik sənə yaraşır, Yaxan düymələ, düymələ!..
***
Kərəm sənə nələr demiş, O dil, dodağını yemiş, Kətan köynək, bəndi gümüş, Yaxan düymələ, düymələ!.. 129
Belə misalların sayını istənilən qədər artırmaq olar. Bir əsas da odur ki, gəraylılarla xalq mahnılarının misralarının sayı da, ölçüsü də birdir. Xalq mahnılarının əksəriyyəti gəraylılar kimi 8 hecalı olur. Bundan əlavə, aşıq yaradıcılığının bir sirrini də duyub dərk etmək lazımdır. Aşıq öz yaradıcılığına şifahi və yazılı ədəbiyyatdan o şeyi alıb gətirir ki, onun üzərində tarixin müəyyən
bir mərhələsində bu və ya digər şəkildə, az və ya çox özünün əcdadı olan ozanın və yaxud da bu adlara yaxın el sənətkarlarının əməyi olmuşdur. Biz lap əvvəldə qeyd etmişdik ki, aşıq və onun sənət şəcərəsinin əcdadı olan ozanlar şeirdə
təxəllüs işlətmirlərmiş. Bununla da, onların ədəbi irsi ümumi xalq yaradıcılığı içərisində əriyirmiş. Bu yol ilə də bayatılar və mahnılar yaranırmış. Deməli,
129 Azərbaycan dastanları, 2-ci cild, Bakı, 1966, səh.85-86.
314
vaxtı ilə bayatıların və xalq mahnılarının da yaradılmasında aşığın əməyi olmuşdur. Aşıq yaradıcılığı şifahi və yazılı ədəbiyyatımızdan faydalandığı kimi, öz növbəsində o da onlara həmişə xeyir vermişdir. Yazılı poeziyamızda heca vəzni, bizcə, aşıq qoşmasının təsiri ilə yaranmış və formalaşmışdır. Biz bu fikirləri birinci dəfə olaraq aşıq şeirinin keçdiyi inkişaf
mərhələlərinə əsaslanaraq deyirik. Tarixilik etibarı ilə yazılı ədəbiyyatdan qədim olan Azərbaycan folkloru və onun ayrılmaz bir hissəsi olan aşıq yaradıcılığı həmişə görkəmli şair və yazıçılarımızın ilham mənbəyi olmuşdur. Aşıq yaradıcılığı şifahi və yazılı ədəbiyyatımızda poetik fikirlərin, mütərəqqi ideyaların, gözəl yaradıcılıq ənənələrinin, xüsusilə qeyd edək ki, eyni zamanda, həm də müxtəlif şeir formalarının yaranmasında və inkişafında böyük təsir gücünə malikdir. Azəri aşıq şeirinin cığalı qoşma, cığalı təcnis, cığalı müxəmməs və cığalı gəraylı növlərinin quruluşuna baxanda adamın yadına S.Vurğunun “Bəsti” poeması düşür. Elə bil ki, şair bu poemada vəzndən-vəznə keçməkdə, çoxhecalıdan azhecalı, azhecalıdan çoxhecalı Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|