1 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
164
məşğul olduğu peşə, gündəlik təmasda olduğu əşya, rastlaşdığı hadisə haqqında tapmacalar yaradır. Tapmacaları mövzu etibarilə ayırmaq da olar: A)
B)
Geyimlər; C)
Heyvanlar aləmi; D)
Bitkilər aləmi; E)
Alətlər; F)
Insan və onun bədən üzvləri; G)
Ərzaq; H)
Meyvələr; I)
Səma cisimləri; J)
Yer, təbiət, təbiət hadisələri; K)
Mücərrəd hadisələr; L)
Elm, texnika haqqımda. Bütün bu göstərilən mövzularda yaranan çoxsaylı tapmacalar xalqımızın dünəni, həyata baxışı, yaşamı, ənənələri haqda məlumat verir. Təsərrüfat sahələri, əkinçilik və maldarlıq, bitkilər aləmi haqqındakı tapmacalar daha obrazlıdır. Məsələn: Bir sandığım var, mərəndi, Nə qıfılı var, nə bəndi. Elə açılır, elə yumulur, Heç kəs bilməz bu fəndi.
165
Son beyt vasitəsilə kələmin əlamətləri nəzərə
çatdırılır. Ancaq ilk baxışdan tapmacanın açmasını tapmaq çətin görünür. Hacılar haca gedər, Cəhd edər gecə gedər. Bir yumurta içində, Yüz əlli cücə gedər.
***
Əkdim noxud, Çıxdı söyüd. Tut yarpağın, Dər şabalıd.
Vətənimizdə mövcud olan
bütün meyvələr, bitkilər haqqında dolğun məlumatı tapmacalardan almaq olar. Bu tapmacalar nəsildən nəsilə ötürülür, cilalanır, tamamlanır, inkişaf edirlər. İnsanlar bacardıqca bu və ya digər meyvənin əsas xüsusiyyətlərini kiçicik bir tapmaca daxilində verməyə can atırlar. Nəticədə, maraqlı nümunələr meydana çıxır: Anası yayma xatın, Atası həprim qoca. Qızı ellər gözəli, Oğlu evlər dəlisi.
Tapmacada meynə, üzüm tənəyindən danışılır. Həprim qoca-meynənin kökü,
166
gövdəsi, yayma xatın-qol budağı, ellər gözəli-üzüm, evlər dəlisi-hazırlanan şərabdır. Yaxud: Qutu qutu içində, Qutu sandıq içində. Babamın ağ yaylığı, O da onun içində. (şabalıd)
Bəşər övladı ən balaca iynədən tutmuş, çəltikdən düyü çıxaran dingə qədər, bütün alətlər haqqında tapmacalar yaradıb: Aləmi bəzər, özü lüt gəzər. Yaxud:
Anam, atam var mənim,
Suda xatam var mənim. Dörd anadan olmuşam,
On iki atam var mənim.
Bu janrın böyük bir qismini heyvanlar haqqında olan tapmacalar təşkil edir.
Tap tapmaca, Gül yapmaca.
Məməli xatun, Dişləri yox.
üçün bir növ sirli olan heyvanları, onların müəyyən
xüsusiyyətlərini əks
etdirən
167
tapmacalar yaradarkən məcazlardan daha çox istifadə edir: Gedər-gedər, ayağı yox, Adam öldürər, əli yox. Köynəyi var, tikişi yox, Yumurta salar, tükü yox. (ilan) Yaxud:
Biz idik, bizlər idik, Otuz iki qızlar idik,
Bizi üzdülər, Telə düzdülər. (barama qurdu)
və s. haqqında da çoxlu tapmacalar vardır.
Anamın bir donu var, Qatlamaq olmaz.
Üstü dolu ağ əşrəfi, Sanamaq olmaz.
danışılır. Bəzən xalq təbiət hadisələrinin onların yaşamına mənfi, yaxud müsbət təsirini dilə gətirərək tapmaca yaradır:
Uçan bir quş gərəkdir, İşi tamam kələkdir.
Dəyirmana can verər, Xırmana da gərəkdir. (külək)
168
Elm və texnikanın inkişafı ilə də yeni- yeni tapmacalar meydana gəlmişdir. Hər dövrün, zəmanənin öz tələbatı vardır ki, bu tapmaca yaradıcılığından da yan keçmir. Ona görə də hər tapmacanın öz dövründə yazılması mühüm əhəmiyyətə malikdir. Çünki, zamanla tapmaca dəyişikliyə uğraya, yeni motivlər qazana bilir. Köhnə təsərrüfatla bağlı alət yeniləndikcə tapmacanın obrazlılığı da dəyişikliyə məruz qalır.
Bir quşum var canı yox, Qanadı var, qanı yox,
Uçar uzaq yerlərə, Elə çoxdur, sanı yox. (təyyarə)
Tapmaca da folklorun digər janrları kimi bədii əsərdir. Onun da öz funksiyası vardır. Bəs tapmacalar nə məqsədlə yara- dılıb? Birinci, atalar sözü və məsəllərdə olduğu kimi, tapmacalarda da xalqın fikirləri, düşüncələri, gəldiyi qənaətlər özünə yer alıb. İkinci, xalq öz biliyini, fəhmini, hazırca- vablığını, həyat müşahidəsinin zənginliyini sınamağa cəhd edir. Tapmacalar həm də uşaq folklorunun gözəl nümunəsi hesab olunur. Bu janr uşağın zehninə, düşüncəsinə böyük kömək göstərir. Onda düşünmə, axtarıb tapma qabiliyyətini Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|