§3.3. Tabiiy tosh materiallarini qazib olish va ishlov berish Tabiiy tosh material va buyumlar ishlab chiqarish uchun dastlab tog’ jinslarini
qazib olish va ularga ishlov berish kerak.
Tosh qazib olish. Qurilishda ishlatiladigan tog’ jinslarni qazib olish usullari
ularning joylanish sharoitlari, mustahkamligi va qattiq-ligi, shuningdek, yasaladigan
buyumlarning shakli hamda o’lchamlariga bog’liq. Tog’ jinslari uncha chuqur
joylashmagan yoki er yuzasiga yaqin joylashgan hol- larda, ularni qazib olish ochiq
usulda olib boriladi. Chuqur joylashgan tog’ jinslari tosh maydalanadigan joylar
yoki shaxtalarda er osti usulida qazib olinadi.
Mayda tosh yoki xarsang tosh uchun mo’ljallangan zich tog’ jinslari, odat- da,
portlatish usulida qazib olinadi. Alohida bloklar yaxlit massivdan tosh tarashlash va
qo’porish mashinalari, shuningdek, maxsus uskunalar yordamida arralab yoki
sindirib olinadi.
Oson ishlov berish mumkin bo’lgan tog’ jinslari, masalan, tuf va ohak- tosh-
chig’anoqtoshlar tosh tarashlash mashinalari yordamida mexanizatsiyalashgan
usulda qazib olinadi. Mashinalarning qirquvchi elementlari ko’ndalang va tik
qo’yma keskichli disk arradan iborat. Tosh tarashlash mashinasi kon bo’y- lab rels
yo’lda yuradigan aravachaga o’rnatiladi. Uchta o’zaro perpendikulyar tekislikda
joylashadigan disk plitalar yordamida bloklar kerakli o’lchamda va geometrik
shaklda yaxlit massivdan arralab olinadi.
Toshga ishlov berish. Tog’ masssividan ajratib olingan katta o’lchamli toshlar
ishlov berish natijasida kerakli shakl va o’lchamlarga, ustki yuzasi esa belgilangan
ko’rinishga keltiriladi. Toshga, odatda, maxsus korxona- larda mexanizatsiyalashgan
usulda ishlov beriladi. Qoplama toshlarga ishlov berish, sermehnatli va murakkab
ishdir. U quyidagi asosiy bosqichlarni o’z ichiga oladi: tosh bloklarini talab etilgan
qalinlikda plita va bo’laklarga
bo’lish (arralash), plita va bo’laklarni berilgan o’lchamlarda qirqish, profil- lash va
manzarali bezak berish va h. k.
Mexanik ishlov berish orqali qurilishbop holga keltirilgan devorbop va
pardozbop tabiiy tog’ jinslarining ayrim namunalari, 3.1 – rasmda kelti- rilgan.
