A. G. Ibragimov, Z. R. Madaminova. M. E. Raxmataliyev

2-§. Tovar moddiy zahiralarni boshqarish
Aylanma aktivlarni boshqarish siyosati korxonalar moliyaviy 
strategiyasining muhim qismi sanalib, bu siyosatning asosiy 
maqsadi korxonalarda yetarii miqdorda aylanma aktivlarni hajmi va 
tarkibini shakllantirish, hamda ularni moliyalashtirish manbalari 
tizimini optimallashtirishdan iborat.
Korxonalarda aylanma aktivlarni boshqarish siyosati quyidagi 
tartibda (ketma-ketlikda) amalga oshiriladi.
1. Korxona aylanma aktivlarining tahlili. Bu jarayonda 
aylanma aktivlarning barcha xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, 
ulaming awalgi-yillarga nisbatan o‘sish darajalari, tarkibiy 
o ‘zgarishlari, rentabellik ko‘rsatkichlari va shu kabi taxliliy ishlar 
amalga oshiriladi.
2. Aylanma aktivlarni tashkil qilish yoki shakllantirishni eng 
maqbul turini tanlash. Korxonalarda aylanma aktivlarni tashkil qi­
lishni uch xil yondashuvi mavjud bo‘lib, ular quyidagilardan iborat:
- konservativ yondashuv. Korxonalarda aylanma aktivlarni 
Uishkil qilishda bu turdagi yondashuvda, korxonalar joriy faoliyatini 
qoniqarli amalga oshirilishini ta’minlovchi aylanma aktivlarning 
miqdori belgilanadi va ko ‘zda tutilmagan holatlar uchun ko"p 
miqdorda zahiralar tashkil qilinadi;
- o ‘rtamiyona yondashuv. Korxonalaming joriy faoliyatida 
aylanma aktivlarga bo‘lgan talabi ta’minlanadi va ko‘zda tutilmagan 
holatlar uchun muayyan miqdorda zahiralar tashkil qilinadi.
- 
agressiv yondashuv. 
Korxonalaming joriy 
faoliyatni 
lo‘xtovsiz amalga oshirish, ishlab chiqarish jarayonini takomillash- 
lirib borish uchun, aylanma aktivlarning etarli miqdori belgilanadi 
va ko‘zda tutilmagan holatlar uchun minimal darajada zahira tashkil 
qilinadi.
3. Aylanma aktivlarning miqdorini optimallashtirish.
4. Korxonalar moliyaviy barqarorligini takomillashtirish, 
lo'lov qobiliyatini mustahkamlash maqsadida, aylanma aktivlarning 
likvidlik darajalarini shunga mos holda oshirib borishni ta’minlash.
81

---

5. Korxonalarda belgilangan rivojlantirish dasturlarining ijro- 
Miui amalga oshirish uchun zarur bo ‘ladigan miqdorda, aktivlardan 
foydalanishning rentabellik darajasini ta ’minlash.
6. Aylanma aktivlardan foydalanish jarayonida ulaming yo ‘qo- 
tiiishi yoki shikast etishi kabi holatlar yuz berishini minimallash- 
lirish va oldini olish uchun sharoitlar yaratish.
7. Aylanma aktivlami moliyalashtirish manbalarini optimal 
tizimini shakllantirish.
Kompaniyalarda ayrim turdagi aylanma aktivlardan foydala­
nish, m a’lum bir xususiyatlarga ega hisoblanadi. Shundan kelib 
chiqqan holda kompaniyalar ushbu turdagi asosiy aylanma aktiv- 
iardan foydalanishda aniq bir chora tadbirlar dasturi yoki tegishli 
tarzda aylanma aktivlardan foydalanish siyosatini ishlab chiqadilar, 
ushbu turdagi aylanma aktivlarga misol qilib quyidagilarni ko‘rsa- 
tish mumkin: a) tovar moddiy zahiralari; b) debitorlik qarzlari; v) 
pul m ablag4 lari.
Tovar moddiy zahiralami boshqarish. Tovar moddiy zahira- 
lam i boshqarish siyosati, kompaniyalarda aylanma aktivlami bosh­
qarish siyosatining muhim qismi sanaladi. Tovar moddiy zahiralami 
boshqarish deyUganda korxonalarda ishlab chiqarish yoki xizmat 
k o ‘rsatish jarayonini o ‘z vaqtida amalga oshirish maqsadida zaruriy 
zahiralar bilan ta’minlash tushuniladi. Korxonalarda tovar moddiy 
zahiralarining tarkibi va nomenklaturasi ularni x o ‘jalik faoliyatining 
turlari, yo ‘nalishi va boshqa xususiyatlaridan kelib chiqqan holda 
tashkil qilinadi. Savdo va vositachilik faoliyatini amalga oshiruvchi 
korxonalarda zahiralar asosan, savdo tarmoqlarida realizatsiya qilish 
uchun m o‘ljallangan tayyor mahsulotlar ko ‘rinishida bo Isa, ishlab 
chiqarish faoliyati bilan shug‘ullanuvchi korxonalarda esa zahiralar 
quyidagicha boTadi: a) xomashyo va materiallar (tovar moddiy 
zahiralari); b) tugallanmagan ishlab chiqarish; v) ombordagi tayyor 
mahsulotlar.
Tovar moddiy zahiralami boshqarishdan maqsad - kerakli 
miqdorda va belgilangan muddatda mahsulotlar ishlab chiqarish, 
ushbu jarayonni uzluksizligini ta ’minlash va buning asosida 
zahiralami saqlash bo‘yicha qilinadigan xarajatlami minimal- 
lashtirish va mahsulotlami to‘liq realizatsiya qilishga erishish.

---

Tovar moddiy zahiralarni samarali boshqarish bevosita 
korxonalarda ushbu turdagi aylanma aktivlarni boshqarish siyosati 
to‘g‘ri va oqilona ishlab chiqilganligiga bog‘liqdir. Korxonalarda 
tovar moddiy zahiralarini boshqarish siyosatini ishlab chiqish 
quyidagi tartibda amalga oshiriladi:
1. 0 ‘tgan davr mobaynida shakllangan tovar moddiy zahira- 
larning tahlili. Bundan ko'zlangan asosiy maqsad, korxonaning 
ishlab chiqarish yoki tadbirkorlik faoliyatini kerakli zahiralar bilan 
ta’ininlanganlik 
darajasini 
aniqlash 
va 
ulardan 
foydalanish 
samaradorligini baholashdir. Tahlil jarayonida tovar moddiy 
zahiralarning umumiy summasi, uning o'zgarish dinamikasi, tovar 
moddiy zahiralarning aylanma aktivlarning xajmidagi ulushi ko‘rib 
chiqiladi. Keyingi bosqichda esa, zahiralarning tarkibi va tuzilishi, 
mavsumiy tebranishlar va aylanma aktivlarning miqdori, hamda 
ulardan foydalanish samaradorligi va alohida turdagi zahiralarni 
saqlash bo‘yicha qilingan xarajat laming miqdori o ‘rganiladi.
2. Korxonalarda zahiralarni aniq maqsadga ko‘ra shakllan­
tirish. Bunda korxonalar tomonidan amalga oshiriladigan faoliyat- 
ning turlari va yo ‘nalishlaridan kelib chiqqan holda zahiralarni 
shakllantirish inobatga olinadi, ya’ni korxona ishlab chiqarish faoli­
yatini amalga oshiradigan bo‘lsa, u holda ishlab chiqarish jarayo­
nida foydalaniladigan zahiralar tashkil qilinadi, yoki korxona 
mahsulotlar realizatsiya qilish yoki sotish faoliyati bilan shug‘ul- 
lanadigan boTsa, zahiralar ushbu faoliyatni amalga oshirish bilan 
bogTiq holda shakllantiriladi.
3. Korxonalarda asosiy turdagi zahiralarning xajmi yoki 
miqdorini optimallashtirish, ya’ni korxonalarda ishlab chiqarish 
zahiralari va tayyor mahsulot zahiralarining kerakli miqdorda 
mavjudligini ta ’minlash. Korxonalarda tovar moddiy zahiralarni 
boshqarish siyosatining keyingi bosqichida korxona moliyaviy 
rahbarlari va moliyaviy menejerlari birgalikda, xo‘jalik faoliyatini 
normal yoTga qo‘yish uchun talab qilinadigan darajada zahiralar 
miqdorini aniqlashlari, hamda quyidagi savollarga vechim topish- 
liklari lozim bo‘iadi: a) ishlab chiqarish faoliyatini amalga oshirish 
ucluin minimal darajadagi zahiralar xajmi qancha bo‘lishi kerak; 
I») kclgusida zahiralarga buyurtmani qachon berish kerak boTadi;
\ ) buyurtma qilinayotgan zahiralarning optimal xajmi qancha
83

---

bo‘lishi kerak; g) zahiralami olib kelish, ularni joylashtirish va 
saqlash bo‘yicha qilinadigan xarajatlar summasi qanchani tashkil 
qiladi. Xalqaro amaliyotda moliyaviy menejerlar tomonidan bu 
turdagi savollarga javob topishda va tovar moddiy zahiralami 
samarali boshqarishda turli modellardan foydalaniladi.
4. 
Korxonalarda tovar moddiy zahiralar harakatini nazorat 
qilishning samarali tizimini yaratish. Bunda asosiy vazifa korx­
onalar tomonidan zahiralami to ‘ldirish maqsadida burtmaiami o ‘z 
vaqtida olib kelish va joylashtirish bo‘yicha, amalga oshiriladigan 
barcha vazifalarni to ‘g ‘ri tashkil qilish hisoblanadi.