A. M. Qurbanov amea-nın müxbir üzvü
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
105
ictimai-siyasi, habelə elmi-texniki tərəqqiyə aid terminoloji xarakterli sözlər idi. 20-ci illərdə də Azərbaycan ədəbi dilində rus dilindən alınmış sözlər mühüm yer tuturdu. Azərbaycanda inqilabdan sonra rus dilindən alınan sözlərin böyük əksəriyyəti dövrün aktual hadisələrini əks etdirən ictimai-siyasi məzmunlu dil vahidləri idi. Elmi- texniki tərəqqiyə aid beynəlmiləl sözlərin alınmasına inqilabdan əvvəlki dövrə nisbətən, 20-ci illərdən daha güclü ehtiyac yaranmışdı. Birinci Türkoloji qurultayın termin yaradıcılığı sahə- sində çox böyük rolu oldu. Məhz həmin qurultaydan sonrakı illərdə çap olunmuş lüğətlərdə rus dilindən alınmış, dövrün sosial-siyasi hadisələrini əks etdirən bir çox termi- noloji vahidlər öz əksini tapmışdır. 1929-cu ildə V. Xuluflu tərəfindən nəşr edilən «İmla lüğəti»ndə verilmiş bolşevik, bolşevizm, demonstrasiya, konstruksiya, kontr-revolyusiya, kooperasiya, kooperativ, koordinasiya, pioner, proletar, sovet, sovetizasiya, sosial, sosializm, revolyusiya, revolyusioner 1 və s. kimi sözlər buna misal ola bilər. Azərbaycan terminologiyasının və termin nəzəriy- yəsinin inkişafında o dövrün mətbuatında dərc olunan əsər- lər böyük əhəmiyyətə malik idi. Belə əsərlərdə əsas etibarilə terminlərin rus dilindən alınması məsələləri şərh olunur, alınma terminlərin quraşdırma və uydurmalardan fərqli olaraq dildə özünə möhkəm yer qazana biləcəyi, perspektivli inkişaf yolu barədə mülahizələr söylənilirdi 2 . 1 İmla lüğəti. Bakı, 1929; habelə bax: K.İsmayılova. Sovet dövrü Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibinin vəziyyəti və inkişafı. «Azərbaycan ədəbi dili tarixi» (sovet dövrü), III hissə, Bakı, 1982, səh. 65. 2 Bax: «Azərbaycanı öyrənmə yolu» jurnalı, 1928, № 1, səh, 15-20, 21; 1930, № 3, səh. 3-5, 6-13 və s. 106
Rus dilindən alınan terminlər hələ o zaman buraxılmış ikidilli lüğətlərdə də öz əksini tapırdı 1 .
alınmalarının işlədilməsinə qarşı mübarizə aparırdılar. Lakin geniş xalq kütlələrinin dilində işlədilən rus dili 2
nırdı. Sosial-iqtisadi dəyişiklik və inkişafla bağlı olan belə terminlərin qondarma sözlərə nisbətən yaşamaq üçün daha real imkanları var idi. Rus dili alınmalarının Azər-baycan ədəbi dilində intensiv işlənə bilməsi ilə əlaqədar, hətta belə bir ifrat meyil yaranmışdı ki, dildəki ərəb-fars sözlərini də əvəz etmək lazımdır. A.Məhərrəmov bu müna-sibətlə yazır: «Puristlərin və pantürkistlərin bu mürtəce meyillərinə qarşı yönəldilmiş bir sıra qəzet məqalələrində dilimizdə rus və beynəlxalq terminlərin mövcud olması zərurəti göstərilirdi. Bu cərəyanın nümayəndələri ərəb və fars terminlərini rus və beynəlxalq sözlərlə əvəz etməyi təklif edirdilər» 3 . Hələ inqilabdan əvvəlki illərdə rus dilindən alınan sözlərin Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafındakı mütərəqqi rolu ilə əlaqədar T.Hacıyev göstərir ki, bu sözlərin içərisində nəinki alındığı dövr üçün, hətta bugünkü ictimai həyat üçün də zəruri olan proletar, sosializm, bolşevik, universitet, demokrat, baykot, avtomobil, pasport və s. terminlər var idi. Müasir ədəbi dildə işlənməyən часть, начальник, инженер, ушгола, экономика, политика kimi sözlərin o zamankı ədəbi dilə daxil edilməsi başlıca olaraq ərəb-fars
1 Bax. Русско-турецкий словарь. Т. I, Баку, 1928. 2 T.Hacıyev. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi dili. Bakı, “Maarif”, 1977, səh.138-139. 3 А.М.Магеррамов. Вопросы я зыка (алфавита, орфографии, терми- нологии и грамматики) в азерба й джанско й советско й печати, АКД, Баку, 1950, стр. 25. 107
sözlərinin əvəz edilməsi meyili ilə bağlı idi 1 . 20-ci illərdə Azərbaycan ədəbi dilində rus dilindən və rus dili vasitəsilə Avropa dillərindən alınıb işlədilmiş sözləri üç qrupa ayırmaq olar: Azərbaycan dilinin lüğət tərkibində sonralar sabit- ləşən terminoloji səciyyəli sözlər. Bu qrupa daxil olan sözlər müasir ədəbi dilimizdə indi də fəal şəkildə işlədilməkdədir. Bu sözlərin bir qismi fonetik tərkibcə, əsasən, sabit qalmış, cüzi dəyişikliyə uğramışdır. Belə sözlərə hidrostansiya, kooperativ, internasional, plenum, teleqraf, texnika, komitə, büro və s. misal göstərmək olar. 20-ci illərdə nəşr olunan «İnqilab və mədəniyyət» jurnalında, «Kommunist», «Gənc işçi», «Kəndli qəzetəsi» kimi qəzetlərdə işlədilmiş bu sözlər sonrakı dövrlərdə, xüsusilə ədəbi dilin inkişafının ikinci mərhələsində tam mühafizə olunmuşdur. Cəmiyyətin inkişafı ilə bağlı vacib anlayışları əks etdirən bu sözlər semantik cəhətdən də mühafizə olunmuşdur. Üstəlik, bu sözlərin ictimai mənaları cəmiyyətin sosial inkişafı ilə əlaqədar genişlənməyə başlamışdır. 20-ci illərdə işlənərək tədricən sabitləşmə imkanı qazanmış terminoloji vahidlərin bir qismində müəyyən dəyişmə baş verdiyi müşahidə olunur. Belə sözlərdən sistema, kommunizma, proletariya və s. xüsusilə səciy- yəvidir. Ədəbi dilin sonrakı inkişaf mərhələsində belə sözlər də semantik cəhətdən mühafizə olunmuş, onların da ictimai məzmunu genişlənmişdir. Bu cür sözlərdəki dəyişiklik isə, əsasən, orfoqrafik səciyyəlidir. Bu sözlərin sonundakı -a, -ya elementləri Azərbaycan dili sözlərinin quruluş tələbləri ilə uyuşmadığına görə sonralar islah
1 T.Hacıyev. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi dili. Bakı, «Maarif», 1977, səh. 138-139. Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|