A. M. Qurbanov amea-nın müxbir üzvü
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
114
quruculuğundakı inkişaf və irəliləyişlə bağlı olaraq, bunla- rın bir qisminin işlənmə dairəsi sonralar tədricən məhdud- laşmışdır. Sovet hakimiyyətinin ikinci onilliyində Azərbaycanda mühüm sosial və iqtisadi irəliləyişlər baş verdi. Bu irəliləyiş başqa sahələrlə yanaşı, milli mədəniyyətin yüksə- lişinə də aid idi. 30-cu illərdə Azərbaycan ədəbi dilində baş verən inkişaf xüsusiyyətlərini ətraflı xarakterizə edərək Ə.Dəmir- çizadə həmin dövrdə roman dilinin inkişaf etdiyini, müxtəlif sahələrə aid lüğətlər hazırlandığını, Azərbaycan dilinin ümumxalq dili və yazılı dil əsasında yenidən qurularaq müasir tələblərə müvafiq halda inkişaf etməyə başladığını göstərir 1 .
illərdə xalq dilinin imkanlarından hələ də kifayət qədər istifadə olunmurdu; görkəmli türkoloq A.N.Samoyloviç 1936-cı ildə belə bir sual verirdi: «Azərbaycan dilində ulduz və bürc adları seçilərkən çox da uzaq olmayan keçmişdə ulduzlar və bürclər əmək təqvimində görkəmli yer tutan əkinçilərdən və maldarlardan ibarət geniş zəhmətkeş xalq kütlələrinin nücum elminə aid termino- logiyası nə dərəcədə nəzərə alınmışdır?» 2 – bu sual astronomiyaya dair terminoloji leksikanın lüğətlərdəki ifadəsinin yarıtmaz halda olduğunu göstərirdi və məsələ burasında idi ki, təkcə astronomiya terminləri deyil, kənd təsərrüfatının, sənətkarlığın müxtəlif sahələrinə aid termin- lər də 30-cu illərdə xalq dilindən bəzən lazımi effekti ilə
1 Bax: Ə. Dəmirçizadə. Azərbaycan ədəbi dilinin inkişaf yolları, Bakı, 1958, səh. 44. 2 К.М.Мусаев. Современна я терминологи я литературных т ю ркских
я зыков Советского Со ю за. – СТ, 1981, № 6, стр. 9. 115
toplanmırdı. Dövrün xarakterini çatışmazlıqlarla yanaşı, bunun aradan qaldırılmasına elmi mövqelərdən yönəlmiş cəhdlər də eyni dərəcədə müəyyən edir. Ümumən, 30-cu illər üçün səciyyəvi olan, daxili imkanlar əsasında yaranmış sözləri və söz birləşmələrini aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq mümkündür: D ü z ə l t m ə s ö z l ə r . 30-cu illərdə dövrün ictimai- siyasi və mədəni-iqtisadi vəziyyəti ilə bağlı bir çox düzəltmə sözlər yaranmışdır. Bu sözlərin bir çoxu müasir ədəbi dilimizdə də özünə mühüm yer qazanmış leksik vahidlərdən ibarətdir. Bunları, başlıca olaraq, aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: Azərbaycan dili bazası əsasında düzələnlər. Yeni dövr hadisələrini ifadə edən bu sözlər xarakter etibarilə o dövr üçün neologizmlərdən ibarət idi. Dövrün ictimai-siyasi həyatı ilə sıx bağlı olan bu cür neologizmlərin mühüm bir hissəsi ədəbi dilin lüğət tərkibində özünə uzunmüddətli yaşamaq hüququ təmin etsə də, ictimai-siyasi hadisələrin mövqe və vəziyyətindən asılı olaraq bəzilərinin işlənmə imkanları zəifləmişdir. 30-cu illərdə Azərbaycan dili bazası əsasında yaranmış və neologizm hüququ qazanmış düzəltmə sözlərə dair aşağıdakı faktlar xüsusilə səciyyəvidir: Onlar yalnız texnikanı cəsarətlə y e n i l ə ş d i r ə n l ə r deyil, həmçinin sosializm yarışının gözəl təşkilatçıları olmuşlar (K-4.05.1931); Kadrların seçilməsinə bu cür q a y ğ ı s ı z c a s ı n a yanaşmaq olmaz (K-2.02.1931): Y o x l a n ı ş nəticələrinin möhkəmləndirilməsi öz ifadəsini tapmalıdır (K-25.07.1937); Traktor sürməyi məndən öyrənmiş ə v ə z ç i m 703 hektar şumlamışdır (K- 6.07.1936); Kənddə ortabablarla aparılası işlərin və ə y i n t i l ə r ə qarşı mübarizənin mərkəzi vəzifə olduğu ilə 116
doğrultmağa çalışmışlar (K-3.01.1936); AHİŞ təsərrüfat hesablı briqadaların xüsusi t o p l a n ı ş ı n ı çağırmışdır (K- 14.05.1934); Geoloji kəşfiyyat bazasının vəziyyəti qəti surətdə s a ğ l a m l a ş d ı r ı l m a l ı d ı r (K-14.05. 1934). Dövrün ictimai-siyasi hadisələri ilə bağlı olan bir sıra düzəltmə sözlər ədəbi dildə sabitləşə bilməmiş, köhnələrək passiv lüğət fonduna daxil olmuşdur; Məsələn: Onların i z d a ş l a r ı öz işlərini davam etdirirlər (K- 24.05.1932); E l l i k l ə ş d i r i l m i ş təsərrüfatın mənafeyi yolunda mübarizədə möhkəmlənməmiş və təşkil olunmamış yoxsullar arasında tərəddüd ola bilər (K-24.08.1932); Nüyədi kənd şurası sədri q u y r u q ç u l u q d a çox irəli getmişdir (K-14.05. 1933) və s. Bu sözlərin bir qisminin sonrakı dövrdə işlənməsinə lüzum qalmamış, ellikləşmə sözü isə daha müvəffəqiyyətli kollektivləşmə sözü ilə əvəz edilmişdir. Rus dili bazası əsasında düzələnlər. İctimai həyat durmadan, çox böyük surətlə inkişaf edirdi. Bütünlükdə dünyaya yeni pəncərə açan Oktyabr inqilabı ölkədə bütün sahədə köklü dəyişikliklərin əsasını qoymuşdu. Çox qısa bir müddətdə yenilik qələbə çalmalı, yeni ictimai-siyasi quruluşun üstünlükləri öz əksini tapmalı idi. Ona görə də ictimai həyatın bütün sahələrində inkişaf, yeniləşmə tempi çox surətli, yüksək idi. Bu surət, yüksəliş dildə də öz əksini tapırdı. Dilin dəyişməyə, inkişafa daha çox meyilli olan lüğət tərkibi yeniləşmə, təkmilləşmə istiqamətində daha böyük surətlə zənginləşirdi. Bu sahədə isə dilin daxili imkanları, yaxud sırf alınmalar kifayət etmirdi. Ona görə də dilimizə məxsus şəkilçilər vasitəsilə hətta alınmalardan yeni sözlər yaradılırdı. Bu cəhətdən rus dili alınmaları xüsusi rola malik idi. Dövrün başlıca ictimai-siyasi və təsərrüfat həyatı ilə bağlı yaranmış bu qəbil düzəltmə Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|