A. M. Qurbanov amea-nın müxbir üzvü
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
139
çəkisi 1%, rus-Avropa mənşəli sözlərin xüsusi çəkisi 23,1%, V hərfi ilə başlayan sözlərdə uyğun olaraq 6,5% və 14,8%, V hərfi ilə başlayan sözlərdə 3% və 20,8%, ümumiyyətlə lüğət tərkibində isə 7,1% və 21,6% azalır. Beləliklə, lüğət tərkibində baş verən inkişafın statistik ifadəsi birinci mərhələyə nisbətən ikinci mərhələdə milli vahidlərin maksimum üstünlüyə malik olduğunu (yəni 52,2%-ə qarşı 80,9%), alınma sözlərin isə azaldığını (yəni 47,8%.-ə qarşı 19,1%) göstərir; ikinci mərhələdə millilik normativləşir – həm milli vahidlərin kəmiyyəti artır, həm də qeyri-milli leksik material imkan daxilində azərbay- cancalaşır, Azərbaycan dili leksik-semantik sisteminin üzvi tərkib hissəsinə çevrilir. Cəmiyyət həyatında baş verən bir çox ictimai-siyasi hadisələrlə əlaqədar bu mərhələnin ayrı-ayrı dövrlərində ədəbi dilin inkişafında spesifik cəhətlər müşahidə olunur. Məsələn, 1946-1950-ci illərdə sənaye və kənd təsər- rüfatının inkişafı, 1955-1960-cı illərdə kosmik fəzanın tədqiqi, 1960-cı illərdən sonra elmi-texniki tərəqqinin coşğun inkişafı ilə dildə yeni dövr üçün səciyyəvi olan sözlərin yaranması ikinci mərhələnin əsas xüsusiy- yətlərindəndir. Beləliklə, ədəbi dilin 1940-1980-ci illəri əhatə edən inkişaf mərhələsində də tam sabitlik olma- mışdır. Ədəbi dildən bu və ya digər alınma sözün çıxarılması, onun yerinə başqasının gətirilməsi və ya bu dilin özündə ona qarşılıq axtarılması kimi proseslər daim davam etmişdir. 60-cı illərdən sonra lüğət tərkibində belə dəyişmə proseslərinin nisbətən azalması və ictimai-iqtisadi, habelə elmi-texniki tərəqqi ilə əlaqədar Azərbaycan dilinin daxili imkanlarına əsaslanan yeni sözlərin yaradılması meyili daha da güclənir. Bu dövrdə rus dilinin təsiri ilə yaranan və rus dilindən alınan yeni terminoloji vahidlərin 140
ədəbi dildə işlədilməsi davam edir. Buna görə də 1940-80- ci illər mərhələsinin özünü də iki əsas dövr üzrə (1940- 1960-cı və 1960-1980-ci illər) səciyyələndirmək məqsədəuyğundur.
I.
1940-cı illərin əvvəllərindən etibarən ədəbi dilin lüğət tərkibi, başqa cür desək, leksik norma elmi-mədəni mühit tərəfindən daha ardıcıl şəkildə nəzərdən keçirilir, müzakirə olunur. 1944-cü il Dil konfransında M.A.Şirəliyev «İstilahlar yaradılmasındakı əsas prinsiplər» mövzusunda məruzə edir 1 . Məruzədə göstərilir ki, «elm və texnikanın ayrı-ayrı sahələri üçün yaranan istilahların mənbəyi bir tərəfdən bu milli dillərin öz geniş, zəngin lüğət materialları, digər tərəfdən də bu dildə çoxdan bəri işlədilən əcnəbi sözlər ola bilər» 2 .
ona görə nöqsan sayır ki, onun fikrincə, həmin sözlərin qarşılığı mövcuddur: эпоха, реакция, уклон, база, базис, импорт, экспорт, агитация, пропаганда, гипотеза, абстракт, обсолют, анархия, централизм, тирания, культура, экономика, автор, стил, образ, инфинитив, лексика, грамматика, геометрия, арифметика, процент, циркул, география, календар, карта, эхо, территория, полюс, космос, каток, физкультура, мускул, нерв, орган, температура, пулс, холера, слесар,
1 Bax: M.A.Şirəliyev. İstilahlar yaradılmasında əsas prinsiplər. – Dil institutunun əsərləri, Bakı, Azərb. SSR EA nəşriyyatı, 1947, I cild, səh. 27- 42.
2 Yenə orada, səh. 27. 141
мастерская, керосин və s
1 . M. A. Şirəliyevin nümunə gətirdiyi lüğəvi vahidlərin bir hissəsi ədəbi dildə normaya çevrilib işləndi (məsələn: baza, bazis, abstrakt, anarxiya, obraz, leksika, qrammatika, kosmos, orqan və s.), lakin bununla belə, müəllifin müdafiə etdiyi prinsiplər əsasən özünü doğruldur; onun fikrincə, istilahlar mümkün qədər xalq dilindən alınmalıdır, yaxud xalq dili əsasında düzəldilməlidir (məsələn: yarış, beşillik, uduş, bildiriş, dilçilik, udlaq, toxuma, atıcılıq, bucaq, üçbucaq, səsboğan, səstutan, taxıldöyən və s. 2 ); ərəb-fars sözləri ki, artıq Azərbaycan dili tərəfindən mənimsənilib, onlar dildən çıxarılmamalıdır; nəhayət, rus-Avropa sözlərindən müasir elmin, mədəniyyətin ifadəçisi kimi istifadə edilməlidir 3 . M. A. Şirəliyev doğru olaraq göstərir ki, «əgər xalq dili lazımi dərəcədə öyrənilmiş və buna aid geniş lüğətlər yazılmış olsaydı, biz bu gün dil və istilah yaradılması işində o qədər də çətinlik çəkməzdik» 4 . M. A. Şirəliyevin məruzəsi ədəbi dilin lüğət tərkibinin sovet dövründəki inkişafının birinci mərhələsindəki vəziyyəti ümumiləşdirir və ikinci mərhələnin başlanğıcında inkişaf üçün demokratik, real prinsiplər müəyyən edir; doğrudur, ikinci mərhələdə də bir sıra təbəddülatlar baş verir, lakin həmin demokratik prinsiplər əsas etibarilə gözlənilir, çünki onları inkişafın öz daxili məntiqi irəli sürmüşdü. Lüğət tərkibinin daha ciddi normalar əsasında təkmilləşməsi istiqamətində aparılan araşdırmalar Böyük Vətən müharibəsi ilə əlaqədar ləng gedir, amma dayanmır;
1 M.A.Şirəliyev. Göstərilən əsəri, səh. 28. 2 Yenə orada, 29. 3 Yenə orada 4 Yenə orada, səh. 30. Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|