A. M. Qurbanov amea-nın müxbir üzvü
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
136
M Az
305 (23,3%)
2068 (59,8%)
N Az
172 (33,3%)
855 (62,4%)
ƏF 493
(37,7%) 950
(27,8%) ƏF
174 (33,4%)
420 (30,7%)
RA 506
(39%) 430
(12,4%) RA
171 (33,3%)
95 (6,9%)
O Az
197 (55,5%)
701 (84,7%)
Ö Az
113 (95,8%)
381 (98,4%)
ƏF 3 (0,8%) 7 (0,8%)
ƏF 5 (4,2%) 6 (1,6%)
RA 155
(43,7%) 120
(14,5%) RA – –
P Az
321 (35,6%)
1573 (79,5%)
R Az
69 (14,3%)
587 (63,5%)
ƏF 83
(9,2%) 105
(5,3%) ƏF
103 (21,4%)
112 (12,3%)
RA 498
(55,2%) 302
(15,2%) RA
310 (64,3%)
220 (24,2%)
S ( С, Ц
) Az
809 (52%)
4162 (90%)
T Az
592 (55%)
3273 (90,8%)
ƏF 244
(16%) 182
(4%) ƏF
261 (25%)
223 (6,2%)
RA 509
(32%) 280
(6%) RA
218 (20%)
110 (3%)
U Az
148 (75,5%)
587 (93,2%)
Ü Az
82 (76,7%)
610 (94,1%)
ƏF 3 (1,5%) 3 (0,5%)
ƏF 25
(23,3%) 38
(5,9%) RA
45 (23%)
40 (6,3%)
RA – – F Az 116 (22%)
655 (60,7%)
X Az
221 (54,1%)
903 (76%)
ƏF 97
(18,4%) 155
(14,3%) ƏF
132 (32,4%)
252 (21%)
RA 314
(59,6%) 270
(25%) RA
55 (13,4%)
33 (3%)
H Az
300 (38,6%)
1981 (75,2%)
Ç Az
537 (86,7%)
1898 (95%)
ƏF 270
(34,8%) 352
(19,2%) ƏF
60 (9,7%)
72 (3,6%)
RA 206
(26,6%) 103
(5,6%) RA
22 (3,6%)
28 (1,4%)
C Az
255 (59%)
945 (81,5%)
Ş Az
169 (42%)
1156 (82%)
ƏF 175
(40%) 212
(18,2%) ƏF
189 (47%)
215 (15,3%)
RA 4 (1%) 3 (0,3%)
RA 44
(11%) 33
(2,7%) 137
Mənşə tərkibi Cəmi 1940 1975 Az 10769
(52,2%) 47255
(80,9%) ƏF
3813 (18,6%)
6744 (11,5%)
RA 6050
(29,2%) 4441
(7,6%)
Statistik müqayisələr aşağıdakı nəticələrə gətirib çıxarır: I. Azərbaycan sözlərinin sayı 10.769-dan 47.255-ə çatmışdır, yəni təqribən 4 dəfə artmışdır; bunun nəticəsində Azərbaycan sözlərinin çəkisi 52,2%-dən 80,9%-ə qədər, yəni təxminən 28% artmışdır. Müşahidələr göstərir ki, bu cür artım aşağıdakı leksik proseslərdən irəli gəlir: 1) ərəb-fars, xüsusilə rus-Avropa mənşəli söz kök- lərinin Azərbaycan dili sözdüzəldicilik vasitələrini qəbul etməsi ilə bağlı olaraq alınma sözlərin milli kontekst tərəfindən mənimsənilməsi prosesi güclənir; 2) daxili imkanlar vasitəsilə yeni sözlər meydana gəlir.
II. Ərəb-fars mənşəli sözlərin sayı 3813-dən 6744-ə çatır, təqribən 1,5 dəfə artır; bu, onunla əlaqədardır ki, 20- ci, xüsusilə 30-cu illərdə lüğət tərkibindən sıxışdırılıb çıxarılmış 3000-ə qədər söz yenidən ədəbi dilə qayıdır; tarixi-ictimai yüksəliş klassik mədəniyyəti xalqa qaytarır, buna uyğun olaraq klassik dil də canlandırılır və nəticədə, ərəb-fars mənşəli sözlərin kəmiyyəti artır. Lakin lüğət tərkibindəki ümumi çəkisi 18,6%-dən 11,5%-ə düşür, yəni təxminən 7% azalır. III. Rus-Avropa mənşəli sözlərin sayı 6050-dən 4441- ə enir, 1,5 dəfə azalır; göründüyü kimi, bu nisbət ərəb-fars
138
mənşəli sözlərin artım nisbətinə bərabərdir, 20-ci, xüsusən 30-cu illərdə ədəbi dilə süni şəkildə daxil edilən rus- Avropa mənşəli sözlər 40-cı, 50-ci illərdə tədricən ədəbi dildən çıxır. Eyni zamanda həmin sözlərin mənimsənilməsi prosesi gedir; hər şeydən əvvəl, rus-Avropa mənşəli sözlərdən Azərbaycan dili sözdüzəldicilik vasitələri ilə yeni sözlər yaranır, digər tərəfdən də kalka yolu ilə söz artımı güclənir, – bunlar isə rus-Avropa mənşəli sözlərin xüsusi çəkisinin azalması deməkdir. IV. Qeyri-Azərbaycan sözlərinin, ümumiyyətlə, azaldığı diqqəti cəlb edir; əgər 1940-cı ildə nəşr edilən lüğətdə alınma sözlər 47,8% təşkil edirdisə, yəni Azər- baycan sözləri ilə alınma sözlər təxminən yarıbayarı idisə, 1975-ci ildə nəşr edilən lüğətdə alınma sözlərin çəkisi 19,1%-ə düşür, 28,7% azalır, bu isə böyük rəqəmdir; ədəbi dilin lüğət tərkibində milliləşmə faizi 28,7-yə bərabər olur. V. Statistik təhlil ümumən lüğət tərkibində mənşə baxımından gedən dəyişiklikləri əks etdirdiyi kimi, bu və ya digər yarımsistemlərdəki prosesləri izah etmək istiqamətində də maraqlıdır; məsələn, 1940-cı ilin lüğətində k hərfi ilə başlayan rus-Avropa mənşəli söz yoxdur, 1975- çi ilin lüğətində isə 55 söz vardır; bu da həmin hərflə başlayan sözlərin 3,3%-i deməkdir… Səbəbi odur ki, 1940- cı il lüğətində q ilə təqdim olunan sözlər 1975-ci ilin lüğətində k ilə verilir və nəticədə, q ilə başlayan sözlərdə rus-Avropa sözlərinin xüsusi çəkisi 202-dən 119-a düşür, yəni 11,7% azalır… Ümumiyyətlə isə, hər hansı hərflə başlayan sözlərdə özünü göstərən tarixi nisbət ümumən lüğət tərkibindəki ilə eynidir; ərəb-fars sözlərinə nisbətən rus-Avropa sözlərinin xüsusi çəkisi (faizi) daha çox azalır, məsələn, deyək ki, A hərfi ilə başlayan sözlərdə ərəb-fars mənşəli sözlərin xüsusi Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|