A. M. Qurbanov amea-nın müxbir üzvü
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
123
maraq doğurur. Təsadüfi deyildir ki, belə vasitələr ədəbi dildə yaranmış yeni meyillərin ənənəsi ilə əlaqədar sonrakı dövrlərdə də davam etmiş, xalqın əmək və məişət həyatı ilə bağlı tarla gözəli, hava avtobusu, hava gəmisi, polad at, ağ qızıl, ağxalatlılar, qara qızıl, vətənin qanadları, göydələn və s. kimi müxtəlif söz və ifadələr meydana gəlmişdir 1 .
* * *
30-cu illərdə Azərbaycan dili lüğət tərkibinin, o cümlədən terminologiyasının zənginləşməsində rus dilinin çox böyük təsiri olmuşdur. Rus dilindən alınan terminlər bilavasitə elmi-texniki yenilikləri, habelə ictimai-iqtisadi və mədəni inkişafı özündə əks etdirirdi və bu cür dil vahidlərinin alınıb işlədilməsi zəruri ehtiyac və həyatı tələbatdan doğurdu. Bu zəruri tələbat bir də özünü onda büruzə verdi ki, həmin dövrdə ərəb-fars, habelə türk sözlərinin dildən çıxarılmasına və sosializm quruculuğu zəminində yaranan sovetizmlərlə əvəz edilməsinə dərin bir meyil yarandı 2 .
alınan prostoy, ustanovka, posyolka, rekonstruksiya tipli bir çox sözlər də işlədilmişdir 3 ki, bunlar müasir ədəbi dilimiz üçün o qədər də xarakterik deyildir. Lakin belə sözlər o
1 Bax:M.Adilov. Qəzet dili, ADU nəşriyyatı, Bakı, 1973, səh. 19; Дж. Мамедов. Газетны й стил ь современного азерба й джанского литера- турного я зыка, АКД, Баку, 1973, стр. 63; И. О. Мамедов. Лексика газеты.«Коммунист», АКД, Баку, 1974, стр. 10-11 və s. 2 А.А.Магеррамов. Вопросы я зыка (алфавита, орфографии, термино- логии и грамматики, в азерба й джанско й советско й печати, АКД, Баку, 1950, стр. 24-25. 3 V.İ.Aslanov. Leksik xüsusiyyətlər. Azərbaycan ədəbi dili tarixi (sovet dövrü), səh. 120. 124
zaman çap olunmuş lüğətlərə də daxil edilmişdir 1 . 30-cu illərdə də rus dilindən alınıb Azərbaycan ədəbi dilində işlənən bir sıra sözlər sonralar ümumxalq dilində sabitləşmiş ərəb-fars mənşəli, bir qismi isə Azərbaycan dili qarşılığı ilə əvəz olunmuşdur. Bu dövrdə Azərbaycan ədəbi dilində işlədilib, sonrakı mərhələdə müvafiq qarşılıqları ilə əvəz olunmuş rus dili alınmalarını iki qrupa ayırmaq olar: Azərbaycan sözləri ilə əvəz olunanlar. Sovet dövründə Azərbaycan dilinin ifadəlilik vasitələri inkişaf etdikcə daxili imkanlar əsasında yeni anlayışların ifadəsinə xidmət edən bir sıra yeni sözlər yaranırdı. Bunların bir qismi dildəki bəzi alınmaları əvəz etmək baxımından ma- raqlı idi. Təsadüfi deyildir ki, sovet dövründə Azər-baycan dilinə məxsus sözlərin istər əvəzedici kimi, istərsə də yeni anlayışların ifadə vasitəsi kimi işlənmə potensialı getdikcə artırdı. Azərbaycan ədəbi dilində başlanğıcdan müəyyən səbəblərlə əlaqədar işlədilmiş rus sözləri daxili imkanlar əsasında sözdüzəltmə meyilinin güclənməsi nəticəsində xalis Azərbaycan sözləri ilə əvəz olunurdu. Prostoy, usta- novka kimi sözlərin sonralar boşdayanma, qurğu, habelə neftostroy mürəkkəb sözündə ikinci tərəfin tikinti (nefttikinti) sözü ilə əvəz edilməsi bu prosesin nəticəsi idi. Bu dövrdə rus dilindən alınmaların səciyyəvi xüsusiy- yətlərindən biri də onların mənşə dildə işlədilən formasının olduğu kimi saxlanılması idi. Bu cəhətdən həmin dövrün ədəbi dilində işlənmiş kontorşik, tonna, kadro, metro kimi sözləri qeyd etmək kifayətdir. Azərbaycan dili-nin daxili qanunlarına uyğun olmayan belə sözlər sonralar dildəki sabitləşmə prosesində fonetik tələblərə uyğun-laşdırıldı. Ərəb-fars mənşəli sözlərlə əvəz olunanlar. 30-cu
1 Bax: Azərbaycanca-rusca lüğət, Azərnəşr, Bakı, 1939; Orfoqrafiya lüğəti, Azərnəşr, Bakı, 1940. 125
illərdə ərəb-fars mənşəli sözlərin dildən çıxarılması meyili o qədər güclü olmuşdur ki, hətta ümumxalq səciyyəsi daşıyan və yeni dövrdə yeni ictimai məzmun qazanma imkanlarına malik olan bir çox sözlər də bu meyilin təsiri ilə passiv lüğət fonduna daxil edilmişdir. Lakin bu, termin yaradıcılığı sahəsindəki çətinliklərlə əlaqədar müvəqqəti bir hal idi; sonralar passiv lüğət fonduna keçirilmiş ümumxalq səciyyəli ərəb-fars sözlərindən termin yaradıcılığı sahəsin- də yenidən istifadə edilməyə başladı. İctimai-siyasi, sosial- mədəni, elmi-texniki tərəqqi, habelə inzibati vəzifə, sahə, həcm anlayışı ilə bağlı bir sıra rus dili alınmaları ümumxalq dilində uzun dövrlərdən bəri işlədilərək lüğət tərkibində fəal yer tutan ərəb-fars mənşəli vahidlərlə əvəz olundu. Rus dilindən alınmış aqressor (təcavüzkar), zayom (istiqraz), kontrrevolyusioner (əksinqilabçı), stil (üslub), propaqanda (təbliğat), deleqasiya (nümayəndə), revolyusion (inqilabi), akitasiya (təbliğat), ekonomiya (iqtisadiyyat), abliqasiya (istiqraz vərəqəsi), sklad (anbar), smena (növbə), kommerasiya (ticarət), prosent (faiz), kalendar (təqvim), student (tələbə), aeroplan (təyyarə), prezidium (rəyasət heyəti), uçastok (ərazi), okruq (dairə) kimi sözlər həmin dövr ədəbi dilinin ayrı-ayrı üslublarında, xüsusən, rəsmi publisist, elmi və bədii üslub nümunələrini özündə birləş- dirən mətbuat dilində geniş işlədilirdi. Ədəbi dilin inki- şafının ikinci mərhələsində bu sözlər Azərbaycan dilində əvvəlcədən mövcud olan, sosializmin coşğun inkişafı şəraitində yeni ictimai məzmun qazanan ümumişlək ərəb- fars mənşəli sözlərlə əvəz edilmişdir 1 .
* * * 30-cu illər Azərbaycan ədəbi dilində ərəb-fars mənşəli
1 Sözlərin əvəzediciləri mötərizədə verilmişdir. Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|