A. M. Qurbanov amea-nın müxbir üzvü
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
142
məhz bu illərdə bütün mürəkkəbliyi ilə dərk edilir ki, «Şəkilcə milli, məzmunca sosialist mədəniyyətimizin inkişafında ən mühüm sahələrdən biri də istilah məsə- lələridir. İstilah yaradıcılığı xalqın, dövlətin ciddi məsələləri sırasında durmalıdır. Elmin, mədəniyyətin kütləvi və həyati olması, istilahların xalqın ruhuna uyğun, xalqın başa düşəcəyi bir şəkildə və digər tərəfdən də elmi əsaslar üzərində qurulması məsələsini qarşıya qoyur. Buna görə də istilah yaradıcılığı Azərbaycan mədəniyyətinin keçmiş tarixini, indiki vəziyyətini və gələcək inkişaf yollarını nəzərə alaraq, məsələyə ciddi və hərtərəfli yanaşmağı tələb edir» 1 .
vaxt lazım gəlmişdi, ictimaiyyət müzakirələrə qoşulmuşdu; elə bunun nəticəsi idi ki, istilah (istilah «terminologiya»da geniş mənada işlədilirdi) yaratmaq prinsipləri demokratik planda quruldu. 1952-ci ildə Azərbaycan SSR EA Rəyasət heyəti yanında Terminologiya Komitəsi təşkil edildi və komitə müxtəlif sahələr üzrə terminoloji lüğətlərin hazırlanmasına nəzarətə başladı. Ümumiyyətlə, belə bir fakt maraqlıdır ki, 1930-cu ildən 1940-cı ilə qədər, yəni birinci mərhələnin son onilliyində 30-a yaxın, 1941-1942-ci illərdə 4 terminoloji lüğət nəşr olunduğu halda, 1942-ci ildən Terminologiya Komitəsinin təşkilinədək, yəni on il ərzində heç bir terminoloji lüğət nəşr edilməmişdir… 2 .
yaradıcılığı zəifləyir. Sadəcə olaraq, bir tərəfdən, müharibə dövründə bu cür professional məsələlərə diqqət azalır, ikinci tərəfdən, həmin illərin keçid dövrü olması özünü hiss
1 M.A.Şirəliyev. Göstərilən əsəri, səh. 41. 2 Ə.Ə.Orucov. Terminoloji leksika haqqında bəzi qeydlər. Nitq
mədəniyyəti məsələləri, Bakı, «Elm» nəş., 1969, səh. 15. 143
etdirir; 30-cu illərə qədər gələn paralellik (ikiqat yox, üçqat paralellik: Azərbaycan, ərəb-fars, rus-Avropa) 40-cı illərdə tam mənası ilə aradan qalxmırsa, demək hələ yaşamaq iddiasındadır, daxili enerjisi var. Bu enerji ancaq 50-ci illərdə tükənir. 50-ci illərdə nəşr olunan terminoloji lüğətlər maksi- mum demokratik lüğətlər hesab oluna bilər; lüğətlərin sözlüyündə milli vahidlər aparıcıdır; məsələn, «İzahlı neft geologiyası lüğəti»ndən 1 aşağıdakı terminlərə diqqət edək: ana süxurlar, asılı sular, axtarış quyusu, açıq yataqlar, aşırılmış qırışıq, bərkitmə, buzlaqarası çöküntülər, verim əyrisi və s. və i. a. 50-ci illərdə terminologiya sahəsindəki axtarışların müəyyən nəticələri 60-cı illərdə buraxılmış lüğətlərdə əks olunur. «Botanika terminləri lüğəti» 2 buna nümunə ola bilər. Lüğətdə dəmyə əkin, amöbəoxşar quruluş, örtülü toxumlular, paxlalı, budaqlanma, su qıtlığı, əmici tellər, becərmə, sorucu, sistem kimi terminoloji söz və ifadələrlə yanaşı, birbaşa tərcümədən gələn, yaxud müvəffəqiyyətsiz tapılmış vahidlər də mövcuddur; məsələn: soxulmuş areal, təpədən böyümə, hava gübrəsi, yetişmiş oyuncaq və s. Beləliklə, 40-cı, xüsusilə 50-ci illərdə Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibinə münasibətdə aşağıdakı meyillər diqqəti cəlb edir: 1) axtarışların ümumiyyətlə lüğət tərkibini əhatə etməsi dayanır, diqqət daha çox terminologiya məsələlərinə verilir: 30-cu illərdə lüğət tərkibinin demokratik əsaslar üzərində qurulması terminologiyanın da tədricən bu isti- qamətdə təşkilini təkid edir;
1 Q.A.İsmayılov, Ə.V.Məmmədov, S.H.Salayev. İzahlı neft geologiyası lüğəti, Bakı, Azərb. Dövlət neft və elmi-texniki ədəbiyyat nəşriyyatı, 1959. 2 Botanika terminləri lüğəti, Bakı, Azərb. SSR EA nəş., 1963 144
2) sabit leksik normanın müəyyənləşməsi ilə lüğət tərkibində stilistik diferensiasiya güclənir; 3) yeni anlayışlar əksərən sintaktik yolla ifadə olunur, ona görə də söz birləşmələrinin leksik-semantik imkanları genişlənir – hər şeydən əvvəl, metaforalaşma yolu ilə müxtəlif sahələrə aid ifadələr yaranır. 50-ci illərdə ədəbi-bədii dildə lüğət materialı ilə əlaqədar gedən proseslər ümumən lüğət tərkibindəki dialektik münasibətləri ifadə edir; bir tərəfdən ənənəvi söz- obrazlar qalır (afət, pünhan, əsrar, cilvə, qəmzə, peyman, əhd və s.), digər tərəfdən leksik novatorluq aydın görünür 1 . Ədəbi-bədii dildə leksik inkişaf həmişə iki şəkildə özünü göstərir: arxaikləşmə yolu ilə, bir də yeniləşmə yolu ilə; sözlərin arxaikliyini onların işlənmə tezliyi, daha doğrusu, məhdud işlənmə xüsusiyyəti müəyyən edir; yeniləşmə isə üslubi dəblə bağlı olur, söz və ifadələr tədricən işləkliyini genişləndirir. 50-ci illərdə ədəbi-bədii dildə arxaikləşmə ən çox ərəb-fars sözlərini əhatə edir, yeniləşmə isə bir qayda olaraq milli təfəkkür vasitəsilə diktə olunur (yəni yeniləşmə milliləşmə atributu ilə çıxış edir); məsələn: tellənmək, sızıldı, vətəncanlı, çillə-çillə, adamcığaz 2 və s. Poetik təfəkkürün söz axtarışı milli köklərə istinad etdiyinə görə alınan məhsul da demokratik məzmuna malik olur; əlbəttə, bu məhsulun normativləşib - normativləş- məməsini ədəbi dilin, onun estetik məzmununun sonrakı vəziyyəti müəyyən edir, lakin fakt faktlığında qalır ki,
1 Bax: T. Hacıyev. Elmi-zehni səviyyə və bədii dildə novatorluğun faktı. – «Azərbaycan» jur., 1980, № 10. 2 Misallar buradan alınır: Г.А.Абдуллаева. Художественный стиль современного азербайджанского литературного языка, Баку, АКД, 1987, стр. 15-16.
Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|