A. M. Qurbanov amea-nın müxbir üzvü
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
168
ehtimal xətası, zaman sabiti, idarəetmək vasitələri, şərti ehtimallıq, hadisələr zəbri, həyəcanlaşdırıcı təsir və s. Bir sıra hallarda isə bir anlayış müxtəlif mənşəli sözlərin birləşməsi ilə ifadə olunmuşdur; bizim fikrimizcə, elmi-texniki anlayışların bu cür ifadəsi perspektivlidir, çünki burada həm ənənəvi (əsasən milli) elmi təfəkkürün, həm də dünya elmi fikrinin müasir nailiyyətlərinin (bunun da ənənəsi var, lakin biz həmin ənənəni deyil, müasir nəticəni qəbul edirik) əlaqəsi təmsil edilir: avtomatik işəsalıcı, doymamış maqnit sistemi, eksperimental vahid, elektron deşiyi, düyüm nöqtəsi və s. Avtomatlaşma elmi-texniki inqilabın mühüm mərhələsidir və elmin istehsalatla birləşməsi zamanı mümkün olur; elmlə istehsalatın birləşməsi öz növbəsində ictimai münasibətlərin xarakterinə təsir edir 1 . Ona görə də 60-cı, 70-ci illərdə lüğət tərkibində gedən inkişafı təkcə bu və ya digər elm sahəsinin terminoloji bazasının zənginləş- məsi kimi başa düşmək düzgün deyil, bu proses universal xarakter daşıyır 2 .
xüsusi əhəmiyyətə malikdir 3 . Yeni anlayışların toplandığı informasiyalar ilk növbədə əsasən rus dilində olur (bəzən ingilis, fransız, alman dillərində olan elmi-texniki məlumatlardan da Azərbaycan dilli oxucu faydalanır, lakin bu dillərdən elmi-texniki ədəbiyyat adətən tərcümə edilmir və ya çox cüzi tərcümə edilir), Avropa dillərində faktlaşan elmi-texniki informasiya da bizə rus dili vasitəsilə çatır. 60-
1
Философский словарь. М., Политиздат, 1987, стр. 305-306. 2 N.M.Xudiyev. ETT və dilin lüğət tərkibi, – «Elm və həyat» jur., 1987, № 10, səh. 20. 3 Lüğət tərkibinin inkişafında tərcümənin rolu barədə irəlidə ayrıca danışılacaqdır. 169
70-ci illərin dil təcrübəsi göstərir ki, yeni anlayışların dildə ifadəsi prosesində yaranan söz-terminlərin adətən Avropa dillərinə mənsub hissəsi saxlanılır, rusca hissəsi kalka olunur; məsələn, анод пусковой – işəsalma anodu, асимметрический волчок – asimmetrik fırfıra, близ- кодействие – yaxına təsir, блок подвижный – mütəhərrik blok,
болометр полупроводниковый – yarımkeçirici bolometr, спектрометр зеркальный – güzgülü spektrometr və s. 1
qanadlı raket ( крылатая ракета ), elektrocərrahiyyə ( электрохирургия ), biokütlə ( биомасса
) və s. Doğrudur, kalka yolu ilə yaranan birləşmələrdə Azərbaycan dili vahidləri üstünlük təşkil edir, lakin konstruksiyanın yadlığı (bu adətən yarımçıq kalka zamanı müşahidə edilir) bəzən bu prinsipi pozur; məsələn: biokütlə tipli formalarda olduğu kimi. Beləliklə, 60-cı illərdən etibarən daha çox sürətlənən elmi-texniki tərəqqi ədəbi dilimizin lüğət tərkibində aşağıdakı proseslərlə əlamətdardır: 1) söz-terminlərin potensialı genişlənir, Avropa dillərindən ədəbi dilimizin lüğət tərkibinə müxtəlif sahələrə aid çoxlu sözlər, ifadələr keçir; 2) orta əsrlərdən bəri elmi üslub faktı kimi ədəbi dildə işlənən ərəb-fars mənşəli sözlər, bütöv ifadələr müasir elmi-texniki təfəkkürün ifadəçisinə çevrilir; yəni elmi- texniki tərəqqinin yaratdığı anlayışlar boş yerdə yaran- madığı kimi bu anlayışların ifadəsi də ənənəvi leksik konteksti inkar etmir; 3) bilavasitə elmi-texniki (professional) səciyyə
1 Nümunələr bu mənbədən alınır: Fizika terminləri lüğəti, Bakı, «Elm» nəşriyyatı, 1986. 170
daşıyan anlayışlar kütləviləşir və ümumdil faktlarına çevrilir; 4) terminoloji lüğət əsasən yeni söz birləşmələri hesabına artır; əslində, sintaktik yol söz yaradıcılığının ən demokratik formasıdır, eyni zamanda həmin yol yeni yaranan anlayışların analitik təfəkkür faktı olduğunu – başqa anlayışların münasibətindən yarandığını ifadə edir 1 . Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, 60-70-ci illərdə bir sıra çətinliklər də ortaya çıxır; bu, hər şeydən əvvəl, yeni anlayışın beynəlmiləl, yaxud milli sözlə adlandırılması məsələsindən ibarətdir 2 (eləcə də aralıq məsələləri həll etmək lazım gəlir: alınma söz hansı fonetik tərkibdə işlənməlidir? bütün hallarda alınma söz milli qarşılığı ilə əvəz edilməlidirmi? və s.): mövcud ikidilli və birdilli lüğətlər, eləcə də nitq (yazılı, yaxud şifahi) materialları üzərində apardığımız müşahidələr bu sahədə axtarışların davam etdiyini göstərir. Elmi-texniki tərəqqi ilə yanaşı, 60-cı illərdən etibarən Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibinin inkişafına daha bir sıra ekstralinqvistik amillər təsir göstərir; nəticə etibarilə, lüğət tərkibinin – leksik normanın nisbi sabitliyi təmin olunur. Deyək ki, 60-cı illərdə ədəbi dilin lüğət tərkibi xalq danışıq dili hesabına zənginləşir; bu cür zənginləşmə, hər şeydən əvvəl, bədii üslubda gedir. Əslində, 60-cı illərdən etibarən ədəbiyyatın xəlqiləşməsində bir meyar da ədəbi- bədii dilin xəlqiləşməsidir ki, onun mühüm komponentini leksika təşkil edir.
1 Qeyd edək ki, sintaktik yolla ifadə-termin yaradıcılığı sovet dövründə müxtəlif mərhələlərdən keçir; bu barədə bax: С.А.Садыгова. Терми- нологические словосочетания в азербайджанском литературном языке, АКД, Баку, 1986.
2
Azərbaycan terminologiyası problemləri, Bakı, APİ nəşri, 1988, səh. 31-32. Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|