A. M. Qurbanov amea-nın müxbir üzvü
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
174
ilişkə (əlaqə), durum (vəziyyət), bilkin (alim) və s. 80-ci illərdə bu hadisə az qala lüğət tərkibinin mənzərəsinə (əsasən, elmi üsluba) təsir edəcək gücdədir. 60-70-ci illərdə lüğət tərkibinin stilistik funksional aspekti onu keyfiyyətcə xarakterizə edir, başqa sözlə, norma stabilliyinin yaranması imkan verir ki, dil daşıyıcılarının intellektual enerjisi daha çox üslubi plana sərf olunsun.
* * *
Beləliklə, sovet dövründə Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibinin inkişafı müxtəlif sinxron mərhələlərdən keçir, hər bir mərhələ əvvəlki mərhələdən başlayır, onun davamı kimi çıxış edir, eyni zamanda nisbi müstəqilliyi ilə əlahiddə şəkildə mövcud olur; lüğət tərkibinin inkişaf məntiqini də bu münasibət müəyyən edir: leksik norma bir neçə onillik hüdudunda bu və ya digər mərhələnin ictimai-mədəni məzmununa uyğunlaşır, lakin əsas leksik fon mühafizə edilir, nəticədə, lüğət tərkibinin sabit qatı ilə funksional qatı arasındakı münasibət onun dialektikasının göstəricisi olur.
175
III FƏSİL
ƏDƏBİ DİLİN LÜĞƏT TƏRKİBİNİN DAXİLİ İMKANLAR HESABINA ZƏNGİNLƏŞMƏSİ
Sovet dövrü Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibinin inkişafı sinxron mərhələlər üzrə araşdırıldığı kimi, diaxron aspektdə – bütöv bir tam halında da nəzərdən keçirilə bilər və əslində, bu təhlil üsullarından biri digərini tamamlayır. İkinci halda lüğət tərkibini xarakterizə edən başlıca əlamətlər onun ümumi strukturunda baş verən hadisələrdir. Həmin hadisələrin əsas məzmununu lüğət tərkibinin zənginləşməsi təşkil edir. Zənginləşmə elə bir prosesdir ki, burada lüğət tərkibinin diaxron mənzərəsi açılır, tarixi- mədəni inkişafın dildə faktlaşma üsulları meydana çıxır. K.M.Musayevin belə bir fikri diqqəti cəlb edir: «Türk dillərinin leksik tərkibinin zənginləşməsi məsələləri haq- qında nəzəri tədqiqatlar lazımdır. Məlumdur ki, türk dilləri leksikasının zənginləşməsi həm daxili imkanlardan (materiallardan, vasitələrdən və yollardan) istifadə yolu ilə sözdüzəltmə hesabına, həm də dünyanın başqa dillərindən sözalma hesabına olur. Sözdüzəltmə və onun müxtəlif yollarının (sintetik, analitik, fonetik, leksik) mahiyyətini aydınlaşdırma və alınmalara nəzəri və praktiki qiymət – onları daha da dərindən öyrənmək üçün geniş imkanlar açır»
1 . Bütün tarix boyu olduğu kimi, sovet dövründə də Azərbaycan ədəbi dilinin lüğət tərkibi iki yolla zənginləşir: 1. Daxili imkanlar hesabına;
1
К.М.Мусаев. Основные проблемы изучения лексики тюркских языков. — СТ, 1978, № 3, стр. 35
176
2. Başqa dillərdən alınmalar hesabına. Sosial-ictimai münasibətlərlə bağlı olaraq, dildə sözlərin müəyyən qismi köhnələrək istifadədən qaldığı kimi, yeni sözlərin yaranması meyili də mövcuddur. Cəmiyyət həyatında sosial dəyişikliklər və inkişaf perspektivləri ilə bağlı olaraq, yeni sözlərin yaranması, habelə bir çox sözlərin köhnəlməsi prosesində intensivlik və ya lənglik müşahidə edilir. XX əsrin əvvəlləri, xüsusilə Oktyabr inqilabından sonrakı illər cəmiyyət həyatını mütə- rəqqi inkişaf yoluna aparan hadisələrlə zəngin olduğundan, bu hadisələrə müvafiq şəkildə çoxlu yeni sözlər meydana çıxırdı. Vaxtını başa çatdırmış ictimai hadi-sələr isə özləri ilə bərabər bir sıra sözlərin də köhnəlməsinə səbəb olurdu. Lakin dildə bütün köhnə ictimai hadisələr, əşya və münasibətlər birdəfəlik unudulmur. Vaxtını başa çatdırmış hadisələrin gələcək nəsillərə bədii yolla xatırladılmasında köhnə sözlərdən də istifadə olunur. Bu zaman köhnəlmiş sözlər lüğət fondundan çıxır, lakin ədəbi dilin bədii üslubu hesabına lazım gəldikdə yenidən canlandırılır. Ədəbi dilin zənginləşməsində məna dəyişkənliyinə uğrayan sözlərin, dialektizmlərin, habelə kalka yolu ilə yaranan leksik vahidlərin və xalq dili əsasında yaranmış bir çox sabit birləşmələrin hər biri, dilin daxili inkişafı bu amillərin təsir gücündən və əhatəsindən asılıdır. Bunların təsiri güclü isə hər bir konkret dil də özünəməxsus elementlərə malikdir. Oktyabr inqilabından sonra Azərbay- can ədəbi dilinin zənginləşməsi üçün bu amillərin təsir gücünün artmasına daha real zəmin yaranmışdır. Dilin daxili imkanlar hesabına zənginləşməsi yollarından biri və məhz başlıca amili ictimai quruluşla əlaqədar dəyişikliklərin, xüsusən sovet dövründə elmi-texniki, siyasi və mədəni münasibətlərin inkişafıdır. 177
Yeni sözlərin yaranması
Sovet dövründə Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibinin strukturunda gedən inkişaf, birinci növbədə, tarixi-ictimai mühitin dəyişməsi ilə əlaqədar olaraq köhnəlmə-yeniləşmə prosesinin güclənməsi ilə diqqəti cəlb edir. Hər iki proses (həm köhnəlmə, həm də yeniləşmə) dil təfəkküründə dialektik vəhdətdə mövcuddur; hətta o halda ki, məsələn, lüğət tərkibinin müəyyən sahəsi arxaikləşir, ona oppozisiya təşkil edən lüğəvi sahə yaranmır, yenə də həmin vəhdət qalır, çünki bu və ya dikər sahədəki arxaikləşmə, yaxud yeniləşmə (lüğəvi vahidin istifadədən çıxması, yaxud istifadəyə bilavasitə daxil olması – yeni sözün yaranması) elə bir assosiativ gücə malik olur ki, bütövlükdə leksik- semantik sistem daxilində əksəlaqə yaradır. Köhnəlmiş sözlər bir leksik vahid kimi, yalnız dilin passiv fondunda yaşayır, lakin keçmiş dövrə aid müəyyən əhvalat və ya hadisənin təsvirində həmin dövrü daha qabarıq canlandırmaq məqsədilə belə sözlərdən istifadə edilir. Bununla da dialektizmlər ilə köhnəlmiş sözlər arasında bir funksional oxşarlıq müşahidə edilir. Dialektizmlərdə yerli kolorit əks olunduğu kimi, köhnəlmiş sözlərdə tarixi keçmiş və həm də müəyyən mənada milli kolorit ifadə edilir. Beləliklə, bir zamanlar dildə ümumişlək səciyyə daşıyan bu sözlər indi tarixi keçmişin təsviri ilə əlaqədar bədii ədəbiyyatda işlədildikdə ədəbi dilin bədiilik imkanlarının artmasına öz müsbət təsirini göstərir. Köhnəlmiş sözlər, bir qayda olaraq, köhnəlmiş ictimai münasibətlər, insan fəaliyyətindən kənarda qalan əşya və hadisələr, istehsalat vasitələri və s. ilə əlaqədar olaraq dilin aktiv fondundan passiv fonduna keçən vahidlərdən ibarətdir.
Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|