A. M. Qurbanov amea-nın müxbir üzvü
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
181
neologizmlərin yaranması tələblərinə tam cavab verir. Belə ki, dildə indiyə kimi olmayan yeni bir vahid əmələ gətirilməsi tələbi ödənilmiş olur. Məna dəyişməsində də ictimai amillərin, həmçinin sosial-iqtisadi inkişaf və elmi- texniki tərəqqinin rolu böyükdür. Lakin məna dəyişmə- sində, əvvəlki məna bu və ya digər dərəcədə saxlanmaqla sözə yeni çalarlar əlavə olunur, yeni söz, yeni vahid isə əmələ gətirilmir. Məsələn, vaxtilə yoldaş sözü Azərbaycan dilində yol yoldaşı, ortaq, köməkçi mənalarında işlənmişsə də, sovet dövründə artıq bu sözün məsləkdaş mənası da meydana çıxmışdır. Bununla da söz, quruluşca olduğu kimi qaldığı halda, onun məzmun planında dəyişmə baş vermiş və semantik sahəsi genişlənmişdir. Rus dilindəki пионер,
вратар, память və s. kimi sözlərdə də buna oxşar proses baş vermiş, sovet dövründə onların ictimai mənaları genişlənmişdir 1 . A.A.Brakinanın da neologizmlərə həsr etdiyi əsərində semantik dəyişməyə uğramış sözlər mənaca genişlənmə və ya daralma yox, məhz neologizm kimi izah olunmuşdur. Müəllif belə hesab edir ki, sputnik sözünün искусственный спутник mənasında işlənərək semantik cəhətdən genişlənməsi ilə neologizm yaranmışdır 2 .
yaranmamış, elmi-texniki tərəqqi ilə əlaqədar, sözün təkcə semantik sahəsi genişlənmişdir. Neologizmlərin yaranmasında başlıca şərt yeni sözlərin meydana gəlməsi olduğu üçün tədqiqatçıların bir qismi məhz bu xüsusiyyəti əsas götürmüşlər. Bu cəhətdən, müasir rus dilinə həsr olunmuş dərslikdəki «dilçilik
1 Bax: Современный русский язык. I ч., М„ «Высшая школа». 1978, стр. 33.
2
А.А.Брагина. Неологизмы в русском языке. М., Изд. «Просвещение», 1973, стр. 17.
182
ədəbiyyatında sadəcə olaraq yeni sözə deyil, lap təzətər sözə, dildə lap yenicə işlənən sözə, yeniliyini danışanlar duyduğu sözə neologizm deyilir» 1 fikrinə tamamilə haqq qazandırmaq mümkündür. Neologizmlərin səciyyəvi xüsusiyyətləri ilə əlaqədar
olan belə bir fikrə rus dilinə həsr olunmuş başqa əsərdə də təsadüf olunur: «birinci qrupa daxil olan neologizmlər (dilçilik neologizmləri – N. X.) yeni əşya və hadisələri, yeni ictimai münasibətləri, elm və texnikada yeni kəşfləri bildirməyə xidmət edir, məs: колхоз, электровоз, мичуринец, суворовец və b.»
2 . Azərbaycan dilçiliyində də neologizmlər ümumdil və fərdi (okkozional) olmaqla iki qrupa bölünmüşdür. Burada da ümumdil neologizmlərinin başlıca xüsusiyyəti onların yeni əşya və hadisələrin adları kimi meydana çıxması zərurəti ilə izah olunur. Semantik dəyişmədən – sözlərin mənaca daralması və genişlənməsindən ayrıca bəhs edilir 3 . Ümumdil (linqvistik) neologizmləri. Azərbaycan dilindəki ümumdil neologizmlərinin yaranmasında dörd əsas meyil müşahidə edilir. Bunlardan biri cəmiyyətin sosial inkişafı ilə əlaqədar yaranmış anlayışların yeni sözlərlə ifadə edilməsi zərurətindən doğan başlıca meyildir. İkincisi, alınma söz əvəzinə Azərbaycan dilinin sözyaratma qanunları əsasında yeni vahidlərin düzəldilməsi meyilindən ibarətdir. Bu meyillər istər sözdüzəldici şəkilçi vasitəsi ilə, istərsə də analitik yolla düzələn neologizmlərdə müşahidə olunur. Azərbaycan dilindəki ümumdil neologizmlərinin üçüncü qismini ərəb-fars mənşəli və ya vaxtilə Azərbaycan
1 Bax:
Современный русский язык. I ч., М., «Высшая школа», 1978, стр. 33.
2
А.М.Земский, С.Е.Крючков, М.В.Светлаев. Русский язык. ч. I, М., Изд. «Просвещение», 1971, стр. 38.
3
nəşriyyatı, 1970, səh, 102. 183
dilinin daxili imkanları əsasında düzəlmiş bəzi sözlərin əvəzinə əsasən rus dilindən alınmış vahidlərin işlədilməsi təşkil edir. Məcazi mənalı yeni vahidlərin əmələ gəlməsi ilə neologizmlərin mövcud potensialının genişlənməsi dördüncü meyildir. Qeyd etməliyik ki, Azərbaycan dilçiliyində söylənmiş fikir və mülahizələrdə neologiz- mlərin yeni məfhum ifadə etməsi xüsusiyyətinə daha çox diqqət yetirilmişdir. Sovet dövründə Azərbaycan dilinin lüğət tərkibinə daxil olmuş ümumdil neologizmlərinin yaranma xüsusiyyətləri, əsas etibarilə, aşağıdakılardan ibarətdir. Azərbaycan ədəbi dilində bilavasitə ictimai-siyasi amillərin və elmi-texniki tərəqqinin təsiri ilə yaranan neologizmlər başlıca yer tutur. Belə ki, cəmiyyətdə baş verən inkişafla həmahəng olaraq, dildə də bir sıra yeni sözlər yaranır. M.İ.İsayev dilin cəmiyyətlə bağlı inkişaf perspektivləri barədə yazır: «Dil cəmiyyətlə sıxı əlaqədə mövcud olur və inkişaf edir. Tarixi bir zərurət kimi meydana gələn dil cəmiyyətin onun qarşısına qoyduğu tələblərə cavab verməyə qadir olmalıdır. Dil cəmiyyətin vəziyyətini əks etdirir və onun tərəqqisinə fəal kömək göstərir. Dil və cəmiyyətin dialektik əlaqəsi bundadır» 1 .
cəmiyyətdəki inkişaf perspektivlərini əks etdirən bir çox yeni sözlər meydana gəlmişdir. Azərbaycan dilində ictimai- siyasi inkişaf və elmi-texniki tərəqqi ilə əlaqədar, düzəltmə və mürəkkəb quruluşlu neologizmlərin əmələ gəlməsi daha çox müşahidə olunur. Düzəltmə neologizmlərin yaranmasında əsas etibarilə
1
М.И.Исаев. Языковое строительство как один из важнейших экстралингвистических факторов развития языка. «Язык и общество», М., Изд. «Наука», 1968, стр. 82.
Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|