A. M. Qurbanov amea-nın müxbir üzvü
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
171
60-cı illərdə xalq dilinə məxsus sözlərin, ifadələrin birinci növbədə ədəbi-bədii dildə işləkliyi estetik başlanğıca malik olsa da, nəticə etibarilə linqvistik hadisədir, çünki tədricən ümumdil səciyyəsi daşıyır və başqa üslubları da əhatə edir. «70-80-ci illər bədii nəsrində kənd mövzusu əsas yer tutur. Respublikanın müxtəlif rayon və kəndlərindən gəlmiş Azərbaycan ziyalıları nümayəndələri, yazıçılar kənd mövzusuna daha tez-tez müraciət edirlər» 1 . «70-80-ci illər nəsrində ədəbi dilə ən yaxşı və koloritli dialekt sözlərini gətirmək meyili hiss olunur» 2 , müəllif buraya aşağıdakıları aid edir: qənşər, dam («ev» mənasında), əppək, qəlbi, ustufca, yassar, məmə («ana» mənasında), mığmığa, pencər, ağnamaq, anşırmaq, eymənmək, kəsdirmək («anlamaq» mənasında), səngimək, qımışmaq, irişmək, təpimək, tınçıxmaq və s. Şübhəsiz bunların bir qisminin dialektizm olmaması barədə müəlliflə mübahisə etmək olar (məsələn: qənşər, irişmək və s), lakin fakt faktlığında qalır ki, bu tipli sözlərin ədəbi-bədii dilə kütləvi gəlişi əsasən qeyd edilən dövrlə bağlıdır. 60-70-ci illərdə ədəbi-bədii dildə xalq danışıq leksikasının üstünlüyü 20-30-cu illərdəkindən fərqlənir: əsas fərq bundadır ki, 20-30-cu illərdə xalq danışıq leksikası ədəbi norma təşkil etmək baxımından fəallaşır, yəni bu elə fəallaşmadır ki, lüğət tərkibinin keyfiyyətini müəyyən edir, 60-70-ci illərdə isə xalq danışıq leksikasının üstünlüyü müəyyənləşmiş kontekstdə gedir, normanı yenidən qurmur, ədəbi-bədii dilin demokratikləşməsi
1
художественной прозе (1970-1980-е годы), Баку, АКД, 1987, стр. 6.
2 М.А.Кулиева. Лексические диалектизмы в азербайджанской советской художественной прозе (1970-1980-е годы), Баку, АКД, 1987, стр. 6.
172
ümumən ədəbi-bədii fikrin demokratikləşməsi ilə yanaşı gedir.
Ümumxalq leksikasının 60-70-ci illərdə ədəbi-bədii dilə kütləvi gəlişinin öz spesifikası var; o mənada ki, bu mərhələdə bir tərəfdən ədəbi-bədii təfəkkürün özü xəlqiləşir, folklor ifadə tərzinə qayıdış müşahidə edilir, digər tərəfdən, müxtəlif nəsillərdən olan yazıçılar həmin prosesdə eyni cür çıxış etmirlər. Ədəbiyyata 30-cu illərdə gələn yazıçılar (S. Rəhimov, M. İbrahimov, Ə. Əbülhəsən, Ə. Vəliyev, M. Dilbazi, O. Sarıvəlli və b.) 60-cı illərdə də məhz 30-cu, 40-cı illərin söz duyğusu ilə yazıb-yaradırlar; onların da əsərlərində xalq dili leksikası çox işlənir, lakin məsələ burasındadır ki, bu cür işləklik 30-cu illərin norma axtarışlarının davamı idi və leksik sabitlik yaratmaq uğrunda gedirdi. 50-ci illərin sonu, 60-cı illərin əvvəl- lərində İ.Şıxlı, B.Bayramov, İ.Hüseynov, S.Əhmədov, Ə. Əylisli kimi ədəbi prosesə kənd koloriti ilə qoşulan yazıçıların nitqində xalq dili leksikasını artıq normativ fonda görürük, yəni bir tərəfdən, 30-cu illərin sabit lüğət fondu var, başqa tərəfdən isə, bu kontekstdə xəlqiləşmə gedir; bu proses xeyli dərəcədə stilizasiya faktı kimi maraqlıdır. 60-cı illərdə ədəbiyyata gəlmiş görkəmli nasir- lərimizdən Elçin yazır: «Ədəbi dilin lüğət tərkibinə daxil olan hər söz, qeyd etdiyimiz kimi, bədii dildə əlavə mənalar kəsb edir və məhz bu mənalara görə də biz bədii əsərin lüğət tərkibini müxtəlif semantik-üslubi qruplara bölə bilərik. Hər bir yazıçının leksikası ədəbi dilin başqa üslublarına aid leksikanı (elmi, publisistik və s.), emosional-ekspressiv leksikanı (hörmət ifadə edən sözlər, kobud sözlər, qarğışlar və s), dialektizmləri, müxtəlif məişət sözlərini və s. əhatə edir. Bütün bu sözlərin 173
işlədilməsi müəyyən norma və çərçivələr daxilində olmalı, mövzuya, obrazların ictimai-psixoloji vəziyyətinə, əsərin ümumi ideyasına uyğun gəlməlidir. Bədii dili təsvir olunan gerçəklikdən uzaqlaşdırmaq «realizm» xatirinə süni yollarla bu «realizmə» yaxınlaş- dırmaq kimi lüzumsuzdur» 1 .
həssaslığını duyur, ona həm nəzəri baxımdan qiymət verir, həm də onu əməli olaraq yazı təcrübəsində sübuta yetirir. 60-cı illərdə leksikada xəlqiləşmə bədii üslubun şeir qolunu da, nəsr qolunu da eyni dərəcədə ehtiva edir. Ədəbi-bədii dillə yanaşı, publisistik mətnlərin dilində də xalq danışıq leksikasının artımı diqqəti çəkir; məsələn, 1960-1970-ci illərdə «Kommunist» qəzetində, janrından asılı olmayaraq, bütün materialların dilində bu cür leksikanın fəal olduğu qeyd edilmişdir. Buraya: çaxnaşma, çörəkpulu, tutarlı şapalaq, həngamə, naşı, kefkom, vurmaq (içki içmək), bordaq, maçal 2 tipli sözlər daxildir. 1960-80-ci illərdə xalq dilinə maraq elmi üslubun müxtəlif təzahürlərini də əhatə edir; məsələn, «Xalq сoğrafiya terminlərinin izahlı lüğəti» nəşr olunur 3 . Bu dövrdə elmi terminologiyanın etnoqrafik faktlarla zəngin- ləşdirilməsi ilə yanaşı, qədim türk söz-terminlərinin canlandırılması cəhdləri də özünü göstərir; nümunə üçün deyək ki, mifoloq-ədəbiyyatşünas, professor M. Seyidovun əsərlərinin dilində aşağıdakı qəbildən olan leksika intensiv şəkildə işlənir: bağımsızlıq (müstəqillik), bilki (məlumat),
1 Elçin. Tənqid və ədəbiyyatımızın problemləri, Bakı, «Yazıçı», 1981, səh, 293. 2 И.О.Мамедов. Лексика газеты «Коммунист», АКД, Баку, 1974, стр. 25- 27. 3 E.Q.Mehrəliyev. Xalq coğrafiya terminlərinin izahlı lüğəti, Bakı, «Maarif» nəşriyyatı, 1987. Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|