A. M. Qurbanov amea-nın müxbir üzvü
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
196
çox hallarda uyar sözü həqiqətən müvafiq sözünün əvəzedicisi kimi çıxış edə bilir: Landşaftda u y a r ı olmayan kompozisiyasız ağaclar yığını memarlıq əsərlərini də yaraşıqdan salır (K-3.07.83); Göründüyü kimi yaşıllığın memarlıqla uyarlığı çox mühüm məsələdir (K-20.08.82). Yeni olduğundan bu söz də lüğətlərə düşməmişdir. Uyar sözü məna və ifadə cəhətdən dilin daxili tələblərini ödəyə bilsə də, müvafiq sözü ilə əlaqədar bir sıra vahidləri, o cümlədən məqsədəmüvafiq, müvafiq sahə, müvafiq yer və s. kimi birləşmələr tərkibində işlənə bilmir. Azərbaycan dilində alınma sözləri əvəz etmək üçün mürəkkəb yolla da bir sıra yeni kalkalar düzəldilmişdir. Azərbaycan dilində xüsusən son zamanlar yaranmış, ictimai fəaliyyət sahələri ilə bağlı olan belə sözlərdən aşağıdakıları qeyd etmək olar: Tamixtiyarlı. Bu söz Azərbaycan dilində son zamanlar ərəb mənşəli səlahiyyətli sözünü əvəz etmək məqsədi ilə düzəldilmişdir. Qeyd etməliyik ki, tamixtiyarlı sözü əslində fars mənşəli tam və ərəb mənşəli ixtiyar sözlərinin birləşməsindən ibarət olsa da, ifadə edilən anlayışın kütləviliyi cəhətdən səlahiyyətli sözündən üstündür. Belə ki, tam və ixtiyar sözlərinin ümumxalq səciyyəsi güclü olduğundan onun mənası hamı üçün daha anlaşıqlıdır. Bununla belə, bu sözün səlahiyyətli sözünü bütövlükdə əvəz etdiyini də hələlik iddia etmək olmaz. Tamixtiyarlı sözü neologizm səciyyəli olduğundan lüğətlərə də daxil edilməmişdir. Lakin bu sözün müvəffəqiyyətlə işlədilməsinə mətbuat dilində güclü bir meyil hiss olunur: Rayon aqrar-sənaye birlikləri və onların şuraları kolxoz və sovxozların mənafeyini əsas tutmaqla istehsala təsir göstərməyə qabil olan demokratik əsaslı, t a m i x t i y a r l ı 197
dövlət və təsərrüfat idarə orqanlarıdır (K-25.06.83). Qarşıdurma. Azərbaycan ədəbi dilində son zamanlar ictimai-siyasi hadisələrlə əlaqədar işlədilən bu söz ərəb mənşəli ziddiyyət və müxalifət kimi sözləri əvəz etmək məqsədi ilə düzəldilmişdir. Qarşıdurma sözü anlayış və ifadə cəhətdən ərəb mənşəli bu kimi sözlərdən üstündür. Ərəb mənşəli ziddiyyət və müxalifət sözlərində onların aid edildiyi anlayışlarla münasibətdə bir abstraktlıq müşahidə edildiyi halda, qarşıdurma sözündə məna konkretliyi güclüdür. Təsadüfi deyildir ki, bu kimi üstün xüsu- siyyətlərinə görə qarşıdurma sözü 1975-ci ildə nəşr edilmiş «Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti»nə də daxil edilmişdir. Bu sözdən ədəbi dildə terminoloji vahid kimi istifadə olunur: Nüvə qarşıdurması şəraiti beynəlxalq siyasətdə yeni münasibətlər tələb edir (Əİ-1.01.87); Sosialist dövlətləri zəmanəmizin bütün mürəkkəb məsələlərini nüvə qarşıdurması yolu ilə deyil, danışıq yolu ilə həll etməyə çalışırlar (B-30.06.82) və s. Sututar. Bu söz ədəbi dildəki su anbarı söz birləşməsini əvəz etmək üçün işlədilir. Su anbarı söz birləşməsi artıq dildə terminoloji mənalı leksik vahid kimi formalaşmış olsa da, mürəkkəb vahid üslubi neologizmlər hesab edilir və onların bədii təsvir vasitəsi kimi işlənməsi fikri təqdir olunur 1 . Ümumiyyətlə götürdükdə isə istər linqvistik, istərsə də okkazional neologizmlərin yaran- masında dil qanunlarından kənar heç nə yoxdur. Yəni bu sözlər dilin qanunauyğunluğlarına müvafiq olaraq ya sözdüzəldici şəkilçilər vasitəsilə, ya da analitik üsulla əmələ gətirilir. Başlıca fərq ondan ibarətdir ki, linqvistik neologizmlərin ümumxalq dilinə daxil olma imkanları daha
1 Bax: Azərbaycan bədii dilinin üslubiyyatı (oçerklər), «Elm», Bakı, 1970, səh. 93-97. 198
çoxdur. Fərdi neologizmlərdə isə bu imkan aşağı səviyyədədir. Hər halda, istər linqvistik və istərsə də okkazional neologizmlər dildə yeni yaranan vahidlər kimi maraqlıdır. N. M. Şanski rus dili üçün yeni olan sözlərlə əlaqədar yazır: «Rus dili leksikasında zühur edən hər bir neologizm rus dili sözdüzəltmə, rus dili semantik sistemi və qrammatik quruluşunun qayda və qanunlarından kənar yeni söz hesab edilə bilməz» 1 .
linqvistik neologizmlərlə yanaşı, okkazionalizmlər də meydana gəlmişdir. Bunların mühüm bir qismi həqiqətən ancaq yazıçı üslubunun məhsulu olduğuna görə bu və ya digər müəllifin bədii yaradıcılığına xasdır. Hətta belə neologizmlərin müəyyən qismi məhz onu yaradan yazıçının əsərlərində də süni görünür və təkrar işlədilmə lüzumu qazana bilmir. Okkazionalizmlərin bəziləri isə ümumdil səciyyəli neologizmlərdən prinsipcə fərqlənmir və ədəbi dilə keçmək imkanına malik olur 2 . Həqiqətən də Azərbaycan yazıçılarının düzəltdiyi bir çox neologizmlər üslubi məqsədlə yanaşı, dildə məna təravəti ilə diqqəti cəlb edir və lüğət tərkibinin zənginləşməsinə təsir göstərir. Ümumdil neologizmləri bilavasitə alınma sözü əvəz edir, tam hüquqlu vahid kimi, ədəbi dildə onun yerində işlədilir. Okkazional neologizmlər isə ədəbi dildən alınma sözü sıxışdırıb çıxara bilmir, əksinə, həmin sözlə birlikdə dilin leksik-semantik potensialını genişləndirən sinonim cərgə əmələ gətirir. Əlbəttə, ümumdil neologizmləri kimi, okkazionalizmlər də dildə müəyyən leksik-semantik normalara müvafiq yaranır
1
«Просвещение», М., 1972, сящ. 163.
2 Bax: S.Cəfərov. Müasir Azərbaycan dili, «Maarif», Bakı, 1970, səh. 71-72. Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|