A. M. Qurbanov amea-nın müxbir üzvü
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
145
məhsulun özü milli əsaslar üzərində yaranmışdır. Bu cür novatorluq həm geniş, həm də dar miqyaslı ola bilir, başqa sözlə, fərdi səciyyə daşıyır. 50-ci illərdə lüğət tərkibinin mənzərəsini müəyyən edən bir mühüm məsələ də ondan ibarətdir ki, dialekt leksikası kütləvi şəkildə ədəbi-bədii dilə ayaq açır; bu, mənşə etibarilə stilistik hadisə olsa da, nəticə-etibarilə normativ hal alır: üşürgələnmək, suvadaq, çiləkən, cələ, oxranmaq, təntimək (İ.Şıxlı); ölüşkəmək, öykəşik (İ.Hüseynov); çığnamaq, çəhlim; (B.Bayramov) və s. Görünür, 30-cu, 40-cı, 50-ci illərdə şivə materialına maraq da ədəbi dilin lüğət tərkibinin xalq dilinə daha yaxın olmasına təkan verir; o illərdə dialekt materialının toplanması sahəsində böyük işlər görülürdü, bu isə ümumən leksik normaya təsir etməyə bilməzdi. Təsir ikitərəfli idi; həm leksik-semantik planda, həm də formal- söz yaradıcılığı planında gedirdi – hər iki halda lüğət tərkibi xəlqiləşirdi. Dialektlərin təsiri diferensial sahələri – ədəbi-bədii dili də, elmi üslubu da eyni zamanda əhatə edir, lakin ədəbi-bədii dildə öz xəlqi gücünü daha çox hiss etdirir. 40-50-ci illərdə Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibində stilistik diferensiasiyanın artması onunla nəticələnir ki, leksik proseslərin bu və ya digər funksional üslub üçün avtonomiyası müəyyənləşir; hər bir üslubun öz kon- tekstində öz tipologiyasına uyğun axtarışlar gedir və bu cür diferensiallıq lüğət tərkibinin ümumi mənzərəsinə təsir edir.
146
Ədəbi dilin bu mərhələsində (40-60-cı illərdə) daxili imkanlar hesabına bir sıra yeni düzəltmə və mürəkkəb sözlər, söz birləşmələri meydana çıxmışdır. Bunları aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: Düzəltmə sözlər. Bütün dövrlərdə olduğu kimi, Böyük Vətən müharibəsindən sonrakı dövr ədəbi dilində də söz yaradıcılığının əsas qolu morfoloji yolla yeni sözlər yaradılması olmuşdur. Coşğun sosial-iqtisadi inkişaf dövründə düzəltmə yolla sözyaratmanın rolu xüsusilə artmışdır. Yeni anlayışları ifadə etmək üçün söz yaradıcılığı prosesində, hər şeydən əvvəl, sənət, peşə və digər əməli fəaliyyət sahələri ilə bağlı sözlər əmələ gətirən şəkilçilərin məhsuldarlığı daha çox diqqəti cəlb edir. Bu dövrdə sözyaratma prosesində daha fəal iştirak edən və nəzəri daha çox cəlb edən əsas şəkilçilər aşağıdakılardır: -çı (-çi, -çu, -çü) şəkilçisi. Dilimizdə sənət, peşə, ixtisas anlayışı bildirən sözlərin əmələ gəlməsində bu şəkilçinin mühüm rolu olmuşdur. Sovet dövrü Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafının xüsusilə ikinci mərhələsində lüğət tərkibi bu şəkilçi vasitəsilə düzəlmiş ictimai məzmunlu bir çox yeni sözlərlə zənginləşmişdir. Həmin sözlərin böyük əksəriyyəti kənd təsərrüfatı və ictimai əmək sahələri ilə bağlıdır. Əsasən, 1940-60-cı illərdə düzəlmiş -çı 4 şəkilçili üçyüzçü, rekordçu, təşəbbüsçü, universalçı, podratçı, avtomobilçi, yemçi, hüquqçu və s. sözlər xüsusilə səciyyəvidir. -çı, + -lıq şəkilçisi. Ədəbi dilin sabitləşmə dövründə bu iki şəkilçinin birləşməsi yolu ilə də xeyli yeni söz düzəlmişdir. Bu cür sözlərdən kartofçuluq, təsərrüfatçılıq, baramaçılıq, qarğıdalıçılıq və sairi göstərmək olar. -ıçı (-içi, -uçu, -üçü) şəkilçisi. Ədəbi dilin ictimai
147
məzmunlu yeni sözlərlə zənginləşməsində -ıçı (-içi, -uçu, - üçü) şəkilçisi vasitəsilə düzələn sözlərin də özünəməxsus rolu vardır. Bu şəkilçi vasitəsilə xüsusən kənd təsərrüfatının inkişaf xüsusiyyətlərinə aid anlayışları əks etdirən göstərici, sazlayıcı, çiləyici, tozlayıcı və s. kimi bir sıra yeni sözlər əmələ gəlmişdir. 1940-60-cı illərdə sosialist əmək həyatının coşğun inkişafı ilə əlaqədar yeni anlayışları ifadə edən düzəltmə sözlərin sinonim cərgələri yaranmışdır ki, ədəbi dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsində bunların da müəyyən rolu vardır. Bunlardan əməkçi və zəhmətkeş sözləri xüsusilə səciyyəvidir. Bu sözlərin məna yaxınlığı, xüsusən onların bir komponent kimi iştirak etdiyi kənd əməkçiləri – kənd zəhmətkeşləri, tarla əməkçiləri – tarla zəhmətkeşləri, rayon əməkçiləri – rayon zəhmətkeşləri kimi birləşmələrdə qabarıq şəkildə özünü göstərir. Mürəkkəb sözlər. Nəzərdən keçirilən dövr üçün bir çox yeni mürəkkəb sözlər də səciyyəvi idi. Bunların böyük əksəriyyəti lüğət tərkibinə daxil olaraq ədəbi dili zənginləşdirən vasitələr kimi mühüm rol oynasa da, bəziləri elmi-texniki tərəqqi və istehsal proseslərinin təkmilləşməsi ilə əlaqədar işləklik potensialını itirmiş, yalnız lüğət tərkibinin əlavə hissəsində öz izlərini saxlaya bilmişdir. Müəyyən dövrdə ədəbi dildə işlək olmuş mürəkkəb sözlərin bir qismi isə həmin dövr hadisələri ilə bilavasitə bağlı olduğundan onların da işlənmə potensialının zəifliyi müşahidə edilir. Azərbaycan ədəbi dilinin lüğət tərkibini zənginləş- dirmək baxımından bilavasitə sosialist təsərrüfatının çiçək- lənməsi, elmi-texniki tərəqqi və ümumiyyətlə, ictimai həyatın müxtəlif sahələrinin inkişafı ilə bağlı bu dövrdə yembasdırma, məktəbdənkənar, kolxozlararası, cərgələr- 148
arası, pambıqyığan, çiyidsəpən, silosdöyən, silosbasdıran, bağsalma, bağbecərmə, çaybecərmə, tütünbeçərmə, taxıl- becərmə və s. kimi mürəkkəb sözlər işlənməkdə idi. Söz birləşmələri. Bu dövrü səciyyələndirən yeni anlayışların ifadəsi ilə əlaqədar yaranmış bir sıra söz birləşmələri diqqəti cəlb edir. Ədəbi dildə yaranan belə birləşmələr, əsasən, terminoloji funksiya daşıyırdı. Qeyd etməliyik ki, belə birləşmələr sosialist gerçəkliyinin təntənəsi ilə bağlı anlayışları ifadə etdiyindən ümumxalq səciyyəsi daşımağa daha çox meyilli olmuşdur. Ona görə də ümumxalq dilinin kütləvi ifadə vasitələri sırasına keçdikcə onların terminoloji cəhəti də bir növ unudulmuş olur. Başqa sözlə desək, belə birləşmələr vaxt keçdikcə terminə xas olan məhdud işlənmə dairəsindən çıxır və onların istifadə əhatəsi genişlənir. Lakin ədəbi dildə həmin dövrlərdə terminoloji səciyyəli elə söz birləşmələrinə də təsadüf edilir ki, onların bildirdiyi anlayışlar sonradan aradan çıxdığı üçün həmin birləşmələr də öz işləkliyini itirir. 1940-1945-ci illərdə ədəbi dildə hərbi məzmunlu birləşmələr geniş işlənmə əhatəsinə malik idi. Bununla yanaşı, həmin dövrdə kənd təsərrüfatı və sənayenin irəliləyişi ilə əlaqədar olan yeni terminoloji vahidlər də yaranırdı. Təsərrüfat quruculuğu və sənayenin inkişafı məsələlərini əks etdirən birləşmələrin potensialı 1945-ci ildən sonra xüsusilə güclənməyə başlamışdır. Müharibədən sonra da ədəbi dildə hərbi terminlərin işlədildiyinə təsadüf olunurdu. Lakin bunların çoxu sülh və əmin-amanlıq dövrünə məxsus ictimai məzmuna malik idi. Ümumiyyətlə, 1940-60-cı illərdə yaranan terminoloji səciyyəli söz birləşmələrini onların ifadə etdikləri məzmuna görə bir neçə qrupa ayırmaq olar. Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|