Abġd tahġRLĠ

 
30 
Ceyhun  bəy  bu  ritork  suallarla  oxuculara  müraciət    edir,    onları  Qars 
qaçqınlarına  ianə  toplanması  məqsədilə  martın  8-də  görüləcək  tədbirə  çağırır. 
«Aldanılmış  gözləmə»  məqaləsində  («Kaspi»  qəzeti,  1915-ci  il,  13  mart,  №58) 
yenidən bu mövzuya qayıdan müəllif Qars qaçqınlarına yardım niyyəti ilə nəzərdə 
tutulan  tədbirə  işarə  vuraraq  təəssüflə  yazırdı:  «Bizim  tədbir  baş  tutmadı.  Bu  acı 
həqiqəti  etiraf  etməliyik».  80  minlik  müsəlman  əhalisi  olan  şəhərdə  cəmi  5  min 
rubl  toplanmışdı.  Buraya  digər  xalqların  nümayəndələrinin  verdiyi  vəsait  də 
daxildir.  Müəllif  yazır  ki,  istər-istəməz  düşünməli  olursan:  ah-zar  edən,  əzab-
əziyyət çəkən, fəryad qoparan, acından ölən bizim qardaşlarımız deyilmi? Fayton 
və avtomobillərin səsi, şənlik edən adamların qəhqəhəsi, xoş musiqi sədaları… bir 
sözlə,  adi  Novruz  bayramlarından  biri.  C.Hacıbəyli  bütün  bunlardan  belə  nəticə 
çıxarır:  «Bu,  ümui  iş  naminə  bizim  hazırsızlığımızı,  təşkilatlanmağı 
bacarmamağımızı  bir  daha  üzə  çıxardı:  «Bizim  xəbərimiz  olmayıb»  -  belə 
söyləyənlərin  dediklərində  də  bir  həqiqət  var,  axı  qəzetlər  yazmamış,  adamlar 
tədbirə əvvəlcədən hazırlanmamışlar. 
C.Hacıbəylinin  toxunduğu  mövzuları,  onun  publisistikasını  maraqlı  edən 
cəhətlərdən  biri  də  faktları,  hadisələri  müqayisələrlə  təqdim  etməsidir.  Bu,  bir 
tərəfdən yazını oxunaqlı edir, digər tərəfdən oxucunu inandırır. 
«Biz  nə  etməliyik»  adlı  məqaləsinin  dördüncü  hissəsində  («Kaspi»  qəzeti, 
1915-ci  il, 28  mart,  №67)  Ceyhun  Hacıbəyli  hiddətlə  yazır  ki,  Qarsın 200  minlik 
müsəlman  əhalisinə  baş verən  faciə  rus  mətbuatında özünə  yer  tapmadı,  halbuki, 
onlar ermənilərin, polyakların, yunanların, asurların əzablarına böyük canfəşanlıqla 
öz səhifələrində tez-tez yer ayırırlar. 
Digər  xalqlar  həyatın  bütün  elementlərini  ölçüb-biçir,  müəyyən  proqramlar 
əsasında  hərəkət  edir,  bizsə,  özümüzü  həyatın  axarına  tabe  etdiririk.  Ətrafda 
möhkəm,  dözümlü  dayaq  tapmadan  gözümüzü  yumub  güclü  axına  atılırıq. 
Təşkilatlanmaq  mədəniyyətimiz  aşağıdır.  Ceyhun  bəyin  80  il  bundan  əvvəl  təsvir 
etdiyi  mənzərə  bu  gün  nə  qədər  aktual  səslənir.  Elə  bil  heç  nə  dəyişməyib! 
İnformasiya  blokadası,  təklənmək  təhlükəsi  Ceyhun  bəyi  elə  o  vaxtdan  narahat 
edirdi.  Petroqraddakı  və  Rusiyanın  digər  şəhərlərindəki  müsəlman  ziyalılarını, 
Rusiya Dumasındakı müsəlman fraksiyasının üzvlərini fəal olmağa səsləyirdi. 
C.Hacıbəyli publisistikasını cəsarətlə ideyalar publisistikası adlandırmaq olar. 
Onun  qələmə  aldığı  elə  bir  mövzu,  toxunduğu  elə bir  problem  yoxdur ki,  müəllif 
təklifsiz keçinsin. Elə «Biz nə etməliyik» məqaləsinin beşinci hissəsində («Kaspi» 
qəzeti,  1915-ci  il,  29  mart,  №68)  C.Hacıbəyli  Petroqradda  qəzet  nəşr  etməyi, 
bununla  da  müsəlmanların  problemlərinin  paytaxta  çatdırılmasına  nail  olmağı 
günün  tələbi  sayırdı.  O,  qeyd  edirdi  ki,  bu  məsələ  ziyalılarımızı  1905-ci  ildən 
düşündürür.  Müəllif  paytaxtda  müsəlmanların  mənafeyini  müdafiə  edən  qəzetin 
nəşrə başlamasının əhəmiyyətini dönə-dönə təkrarlayır və yazırdı: «Təkrar edirəm, 
əgər nə vaxtsa, belə bir qəzetin nəşri yalnız arzu olunurdusa, bu gün, bu, zəruridir». 
C.Hacıbəyli  publisistikasında  Qars  qaçqınları,  onlara  yardım  edilməsi, 
didərginlərin  yerləşdirilməsi  məsələsi  mühüm  yer  tutur.  O,  istər  dini, istərsə  milli 
bayramlar  haqqında,  yaxud  hər  hansı  bir  adət-ənənəmiz  barədə  yazanda  hökmən 
onu  Qars  qaçqınları  ilə  əlaqələndirir  və  adamları  zərərçəkənlərə  kömək  etməyə 
səsləyir. «Müsəlmanlara müraciəti»ndə («Kaspi» qəzeti, 1915-ci il, 8 aprel, №76) 

---

 
31 
C.Hacıbəyli  öz  din  və  dil  qardaşlarına  üz  tutur  ki,  Quranda  buyurulanlara  əməl 
edin,  həlak  olmuş  qardaşlarımızın  balalarını  taleyin  ixtiyarına  buraxmayın,  onları 
evinizin  bir  küncündə  yerləşdirin.  C.Hacıbəyli  «Böyük  ehtiyac»,  «Cəmiyyətlərin 
birləşməsinə dair» adlı məqalələrində  («Kaspi» qəzeti, 1915-ci il, 10 aprel, №78) 
gürcü  və  müsəlman  xeyriyyə  cəmiyyətlərinin  Qars  qaçqınlarına  yardım 
məsələsində birləşməsinin əhəmiyyətindən bəhs edir. 
«Qadın qaçqınların məsələsi haqqında» məqaləsi («Kaspi» qəzeti, 1915-ci il, 
18  aprel,  №85)  müəllifin  bu  mövzunu  nə  qədər  dərindən  mənimsədiyinə, 
qaçqınların  problemlərinə  nə  qədər  məsuliyyətlə  yanaşdığına  parlaq  misaldır. 
C.Hacıbəyli 
qadın 
qaçqınlara 
xüsusi 
diqqətlə 
yanaşmağı, 
onların 
yerləşdirilməsində ehtiyatlı tərpənməyin vacibliyini qeyd edir. 
«Qardaş  köməyi»  («Kaspi»  qəzeti,  1915-ci  il,  6  may,  №99;  9  may,  №102 
məqaləsindən  məlum  olur  ki,  Bakı  müsəlman  xeyriyyə  cəmiyyəti  ilə  Qadın 
xeyriyyə  cəmiyyətinin  «Qardaş  köməyi»  adı ilə keçirdiyi  tədbir  uğurlu  olmuşdur. 
Bu  barədə  fərəhlə  öz  oxucularına  məlumat  verən  C.Hacıbəyli  tədbirin  ümidləri 
doğrultduğunu yazır. 
«Nəhayət,  nə  vaxt?»  («Kaspi»  qəzeti,  1915,  9  may,  №102)  adlı  məqalə  isə 
tənqidi  ruhda  qələmə  alınmışdır.  Bakı  xeyriyyə  cəmiyyətlərinin  Qars 
zərərçəkənlərinə  yardım  etmək  üçün  rəsmi  icazə  aldığı  vaxtdan  2  ay  keçir. 
C.Hacıbəyli  həmin  müddət  ərzində  görülən  işlərə  nəzər  salır  və  bu  yardımın  son 
dərəcə cüzi olduğuna işarə vuraraq yazır: «Təkcə moskvalı ermənilər öz qaçqınları 
üçün  120.000  rubl  toplamışlar.  Başqa  sözlə,  bütün  Rusiya  müsəlmanlarının  öz 
zərərçəkənlərinə  topladıqlarından  2  dəfə  çox!»  Müəllif  qeyd  edir  ki,  15  nəfər 
petroqradlı  yəhudi  öz  qaçqınları  üçün  nə  az,  nə  çox  265.000  rubl  toplamışlar. 
Ceyhun  bəy  bizdəki  acınacaqlı  vəziyyəti  məyus  halda  bildirir  və  nə  üçün  belə 
olduğunu  araşdırmağa  çalışır.  Göstərir  ki,  bizimkilər  «Biz  də  toplayırıq,  60  min 
rubl    toplamışıq»  deyə  hay-küy  qaldırırlar.  Digər  millətin  nümayəndələri  pul 
haqqında yox, düçar olduqları fəlakətdən, bəladan elə kədərlə danışırlar ki, bizim 
heç    mərsiyəxanlarımız  belə  bacarmazlar.  C.Hacıbəyli  məqalənin  sonunda  qeyd 
edir ki, iki aydan çoxdur ki, zərərçəkənlərə yardım üçün hesab açılmışdır. Yardıma 
ehtiyacı  olanların  gözü  hələ  yoldadır.  Pessimistlər  yardımdan  əl  üzmüşlər, 
optimistlər isə varlıların, xeyriyyəçilərin böhran anında hərəkətə gələcəkləri ümidi 
ilə yaşayırlar. Amma nə vaxtadək? 
Maraqlı  və  təqdirəlayiqdir  ki,  C.Hacıbəyli  eyni  mövzuya  nə  qədər  müraciət 
edir-etsin,  oxucunu  yormur.  Təsvir,  ifadə,  ona  yanaşma  tərzi  rəngarəng,  müxtəlif 
olduğundan məqalə oxucunu cəlb edir. Bu mənada qaçqınlara yardım mövzusuna 
həsr  olunmuş  «Bu  bayramın  fitrəsi»  («Kaspi»  qəzeti,  1915-ci  il,  31  iyul,  №170) 
istisna deyil. Məlum olur ki, Zaqafqaziya müftisi və şeyxül-islamı bu ilki bayram 
fitrəsini  qarslı  qaçqınlara  verməyi  məsləhət  bilmişlər.  Müəllif  bu  təşəbbüsü 
alqışlayır və arzu edir ki, təkcə Qafqaz yox, bütün Rusiya müsəlmanları gərək bu 
nəcib  işə  qoşulaydı.  Məqalə  belə  qurtarır:  «Qoy  Oruc  bayramı  günü  hər  bir 
müsəlman yalnız bir sözü yada salsın: Qars! Sonra vicdanı necə məsləhət bilərsə, o 
cür hərəkət etsin». 
C.Hacıbəylinin  publisistikasında  ilk  baxışda  çox  adi  görünən,  diqqətdən 
kənarda  qalan  mövzu  elə  təqdim  edilir  ki,  heyrətamiz  mənzərə  yaranır.  «Dəri 

---