Abġd tahġRLĠ
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
10 istərsə «Səfərnamə» ruhu, məzmunu, mövzusu baxımından Şərq məhsuludursa, ideya istiqaməti, üslubu, quruluşu, forması, problemə yanaşma tərzi rus və Qərb təmayüllüdür. İ.Qutqaşınlının hələ «Səfərnamə»ni qələmə almadan əvvəl müxtəlif mövzularda yazdığı məktubları onun istedadlı publisist, dərin müşahidə və məntiq sahibi olduğuna dəlalət edir. Varşavada hərbi qulluqda ikən Peterburqa – general- mayor Aleksey İllarionoviç Filosofova 1875-ci il 21 mart tarixli, Gürcüstan, Qafqaz və Zaqafqaziya diyarlarının rəhbəri general baron Qriqori Vladimiroviç Rozenə 1837-ci il 14 mart tarixli, Qafqaz canişini, Novorossiysk və Bessarabiya general-qubernatoru knyaz Mixail Semyonoviç Vorontsova 1852-ci il 19 mart tarixli məktublarının üslubu rəsmi üslubdan xeyli fərqlidir. İ.B.Qutqaşınlı general A.İ.Filosofova yazır: «Möhtərəm cənab Aleksey İllarionoviç! Peterburqdan bura gələn tanışlarımın söhbətlərindən qəlbən çox məmnun olaraq bildim ki, Sizin mənə xoş münasibətiniz hələ də xatirinizdədir. Bu, mənim xoşbəxt ulduz altında doğulmağımlamı bağlıdır, yoxsa Araz sahillərinə, Ararata, Culfa xarabalıqlarına, Təbrizə, Urmiya gölü sahilinə və başqa yerlərə səfərlərinizdə Sizinlə yol yoldaşı olduğum o gözəl və parlaq dövr haqqında xatirələrinizləmi – deyə bilmərəm. Bəlkə də Siz saqqallı iranlıları, Xaldeyli atanı, Madame La Marinieri, Məlik Qasım Mirzənin hərəmxanasını və nəhayət, Xoyda birlikdə keçirdiyimiz günləri xatırlayanda həmin adamların arasında hərdənbir mənim surətim də təsəvvürünüzə gəlir, lakin necə olursa olsun, hər halda bu həssaslığınıza görə, məni andığınıza görə Sizə minnətdarlığımı bildirirəm. Bununla bərabər, Sizin mənə və mənim Asiyadan Peterburqa gələn həmyerlilərimə (xüsusən Abbasqulu Ağaya) dostcasına münasibətiniz və himayədarlığınız mənə cəsarət verir ki, bir xahişimlə sizi narahat edim». O, məktubu belə bitirir: «Siz sussanız, mən çox nigaran qalacam; fikirləşəcəm ki, Siz mənim bu məktubumu, qarşısına çıxan hər kəsi yalvarış və rica məktubları ilə narahat edən bir adamın məktubu kimi qəbul etmisiniz və mən Sizin nəzərinizdə belə görünmək istəməzdim». Yazılanlar rəsmi məktubdan daha çox, əgər belə demək mümkünsə, bədii müraciətə bənzəyir. Əlbəttə, İ.Qutqaşınlının həyatı və irsi ilə bağlı problemlər, mövzular çoxdur və onu bir məqaləyə yerləşdirmək mümkün deyil: ailəsi, Peterburqa aparılması, təhsili, müharibələrdə iştirakı, Polşa həyatı, Şamaxıdakı fəaliyyəti,.. «Rəşid bəy və Səadət xanım» əsərinin ədəbiyyatda yeri… və s. mövzular həm böyük maraq doğurur, həm də aktualdır. Bu dəfə isə biz publisistikamızın səyahət oçerki janrının ilk və klassik nümunəsi «Səfərnamə» barədə söhbət açacağıq. Haqlı olaraq, bir sıra müəlliflər tədqiqatçıların, xüsusi ilə AMEA-nın müxbir üzvü prof.Əziz Mirəhmədovun «Səfərnamə»nin ideyası, dili, üslubu, əhəmiyyəti haqqında geniş bəhs etdiyini, dəyərli fikirlər söylədiklərini yazırlar. Doğrudan da, akademik Fuad Qasımzadənin 1960-cı ildə qələmə aldığı «İsmayıl bəy Qutqaşınlı (1806-1861)» adlı məqalədən (XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Bakı, 1966) aydın olur ki, həmin vaxta kimi «Səfərnamə» haqqında ədəbi aləmdə heç bir məlumat olmamışdır. Müəllif yazır: «İsmayıl bəy Qutqaşınlının həyat və fəaliyyəti ancaq Sovet hakimiyyəti dövründə tədqiq edilmişdir. İnqilaba qədər onun 11 şəxsiyyəti və yaradıcılığından yeganə yadigar qalan «Rəşid bəy və Səadət xanım» hekayəsi haqqında heç bir məlumat yox idi» (səh.168). Bir il sonra 1967-ci ildə isə görkəmli alim, prof.Ə.Mirəhmədov İsmayıl bəy Qutqaşınlının «Əsərləri»ni özünün «Qəribə tale» adlı çox sanballı, irihəcmli məqaləsi və «Qeydlər»i ilə birlikdə nəşr etdirir. Ədəbi mühitdə hadisəyə çevrilən bu nəşrdən 20 il keçdikdən sonra – 1987-ci ildə İ.Qutqaşınlının əsərlərinin yeni tərtibatda çapı fikri yaranır və yuxarıda bəhs etdiyimiz kimi baş tutmur. Bu arada iki istiqamətdə – İ.Qutqaşınlının yeni əsərlərinin axtarılması və mövcud irsinin araşdırılması istiqamətində müəyyən işlər görülür. Qeyd etdiyimiz kimi, birinci istiqamətdə fəal, faydalı və məhsuldar fəaliyyəti ilə f.e.n.Ə.Tahirzadə fərqlənir, «Səfərnamə»nin yeni parçalarını tapır. İ.Qutqaşınlıdan bəhs edən, onun irsini təhlil edən və dəyərləndirən müəlliflərin sırasına yeniləri əlavə edilir. Salman Mümtazdan sonra Mikayıl Rəfili, Feyzulla Qasımzadə, Yaşar Qarayev, Hidayət Əfəndiyev, Əziz Mirəhmədov, Cahangir Qəhrəmanov, Famil Mehdi, Ənvər Əhmədov, Nadir Məmmədov, Nərmin Talıbzadə, Kərəm Kərəmov, Ədalət Tahirzadə, Xalid Əlimirzəyev, Nurəddin Kərəmov, Rauf Kərimov, Eldar İsmayılov, Əbdül Hüseynov və bir çox digər tədqiqatçıların, eləcə də Polşa alimləri Bohdan Baranovski və Ancey Xodubskinin səyi sayəsində prof.Ə.Mirəhmədovun təbirincə desək, «başdan ayağa duman bürünmüş», «çox müəmmalı» taleyi olan İ.Qutqaşınlı həyatı və irsinin üzərinə xeyli işıq salınmışdır. «Səfərnamə» Azərbaycan publisistika tarixində yalnız səyahət oçerki janrının bünövrəsi kimi yox, həm də elmi-ədəbi sanbalına görə xüsusi çəkiyə, əhəmiyyətə malikdir. İ.Qutqaşınlının Məkkəyə ziyarəti ilə bağlı təmiz, aydın Azərbaycan dilində qələmə aldığı əsər şərti olaraq «Səfərnamə» adlandırılmışdır. Doğrudur, bəzi müəlliflər əsəri «Yol qeydləri» kimi təqdim və təhlil edirlər. Əsəri «tarixi, mədəni- ictimai fikrimizin abidəsi» kimi qiymətləndirən görkəmli alim, prof.Yaşar Qarayev yazır: «İ.Qutqaşınlının «Yol qeydləri» bu janrda Avropa və Şərq «səyahətnamələri»nin ruhunda və məcrasında yazılıb. Doğma ana dilində, müasir, peşəkar elmi, ədəbi, nəzəri üslubda qələmə alınmış bu əsər XIX əsrin ortalarında elmi-publisist nəsr üslubunun ilk qiymətli, əvəzsiz abidəsidir». (Yaşar Qarayev. Azərbaycan ədəbiyyatı: XIX və XX yüzillər (iki min ili tamamlayan iki yüz il – XIX və XX yüzillər), Bakı, «Elm», 2002). İ.Qutqaşınlı «Rəşid bəy və Səadət xanım»la bədii nəsrimizə Hidayət Əfəndiyevin təbirincə desək, yeni mövzu, yeni ideya, yeni forma, yeni üslub, yeni ifadə vasitələri gətirdi. Fikrimizcə, «Rəşid bəy və Səadət xanım»la bədii nəsrin inkişafında hansı xidməti göstərmişdirsə, «Səfərnamə» ilə də publisistikanın formalaşmasında o rolu oynamışdır, bir az da dəqiqləşdirsək, İ.Qutqaşınlı bədii publisistikanın, onun ən oxunaqlı, populyar bir qolunun – səyahət oçerki janrının bünövrəsini qoymuşdur. Əsərin mövzusu, süjeti, kompozisiyası, dil-üslub, sənətkarlıq problemləri, aktuallığı, elmi-ədəbi – tarixi-coğrafi – kartoqrafiya və etnoqrafiya, eləcə də avtobioqrafiya baxımından əhəmiyyəti əvəzsizdir, heç bir mübaliğəsiz səyahət oçerkimizin bu ilk nümunəsini həm də, klassik forması adlandırmaq olar. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|