Abġd tahġRLĠ

 
14 
dənizdən  yığılmış  sədəf,  möhrə,  xırda  satan  bədəvilər  cəm  olur:  «Dərya  kənarı 
döndü kiçik bazara. Təzə gələn gəmilərin adamları da kənara çıxdılar ki, bir qədər 
nəfəs alsınlar, çün oturduqları gəmilər o qədər izdihamlıdır ki, dolanmağa, yatmağa 
və oturmağa çox zəhmətlə yer tapırlar». 
Həcm,  məzmun,  hətta  dil  etibarı  ilə  «Mədineyi-münəvərədən  ġamadək» 
adlı  hissə  digərlərindən  xeyli  fərqlidir.  Ən  iri  həcmli  bu  hissədə  həcc  ziyarəti 
zamanı  rituallar,  müxtəlif  ölkələrdən  bura  gələn  zəvvarların  marşrutları  haqqında 
ətraflı  bəhs  olunur,  görüşlər,  söhbətlər,  elmi,  dini  ədəbiyyata  istinadən  şərhlər, 
mülahizələr  geniş  yer  tutur.  Mədain  haqqında  söhbət  açarkən  Məhəmməd  Ədib 
əfəndinin  «Mənasük»indən,  Səmud  gövmündən  danışanda  «Təsviri-tibyan» 
kitabından gətirdiyi sitatlar bir tərəfdən Qutqaşınlının toxunduğu mövzunu açmağa 
yardım  edirsə,  digər  tərəfdən  müəllifin  Şərq  mədəniyyətinə,  o  cümlədən  dini-
sxolastik  cərəyanlara  bələdliyinə,  Qərb,  rus  mühitinin  təsiri  ilə  yetişən  müəllifin 
dünyagörüşünün  nə  qədər  geniş,  zəngin,  eyni  zamanda  təzadlı  olduğuna  dəlalət 
edir. Prof.Əziz Mirəhmədov «Qəribə tale» adlı məqaləsinin «Səfərnamə» ilə bağlı 
hissəsində  bu  qənaətində  tam  haqlıdır  ki,  İ.Qutqaşınlı  bir  yazıçı  və  mütəfəkkir 
olaraq Qərb və rus mədəniyyəti ilə nə qədər bağlı isə, bir o qədər, bəlkə daha artıq, 
Yaxın  və  Orta  Şərq  mədəniyyəti  ilə  bağlıdır;  həm  də  bu  mədəniyyətin  təkcə 
mütərəqqi cəhətləri ilə, Firdovsi, Nizami və Sədisi ilə deyil, dini-sxolastik cəhətləri 
ilə də bağlıdır. 
«ġami-Ģərif»  f.e.n.  Ədalət  Tahirzadənin  sonradan  üzə  çıxardığı 
parçalardandır.  Məkkənin  «yandırıcı  gününün  altında  duman,  bulud  və  yağış» 
arzusu  ilə  yaşayan  zəvvarların  Şamda  bu  istəklərinə  çatdığını  yazan  müəllif, 
şəhərdə  onları  qarşılayan  yağışdan  da  çox  əziyyət  çəkdiyini  təsvir  edir.  Palçığa 
batan  yüklü  dəvələrin  sürüşdüklərini,  ora-bura  ləngər  vurub  yıxıldıqlarını, 
zəvvarların  həyəcan  və  təlaşlarını  canlı  dillə  oxucuya  çatdıran  İ.Qutqaşınlı 
yaddaqalan səhnələr yaradır. «Müqəddəm Şamın tərifini çox eşitmişdik, lakin bizə 
o qədər xoş görünmədi» - yazan müəllif təəssüratlarında səmimidir, eyni zamanda 
oxucunu  da  qənaətində  inandırmağı  unutmur:  ev  və  dükanlar  səliqəsiz,  küçələr 
palçıqlı, divarları sadə, bəzi yerdə uçub-dağılmış vəziyyətdə. Lakin müşahidələrini 
oxucudan  gizlətməyən  yazıçı  həyət-bacaların,  evlərin  içərisinin  fərqli  –  gözəl 
görkəmli  olduğunu  vurğulayır:  çarhovuzlu,  fəvvarəli  həyətlər  mərmər  və  digər 
yonma  rəngbərəng  daşlarla  döşənmişdir,  nəqqaşlı,  əlvan  şüşəli  pəncərələr  göz 
oxşayır… 
Bu  parça  digər  bir  cəhəti  ilə  də  yadda  qalır.  İ.Qutqaşınlı  Şamda  bir  sıra 
tanınmış  insanlarla  –  Rusiyanın  Şamdakı  vəkili  Leonid  Telatenidi,  Şamın  qaim-
məqamı  İshaq  Paşa,  dəftərdar  Xəlil  bəy,  ordu  müşiri  Məhəmməd  Paşa,  Ərəbistan 
ordusu  məclisinin  rəisi  Fərid  Davud  Paşa,  türbədar  Şeyx  İbrahim  əfəndi  Fəraqi, 
miralay  Həmid  bəy  Qarslı  və  digərləri  ilə  görüşür,  ən  müxtəlif  mövzularda  fikir 
mübadiləsi edir. Qədim Şamın tarixi abidələrinə, ziyarətgahlarına tükənməz sevgi 
və  maraqla  tamaşa  edən  İ.Qutqaşınlı  seyrici,  təsvirçi  deyil.  O,  gördüklərinə, 
müşahidə  etdiklərinə  münasibət  bildirir.  Yezidin  xaraba  qalmış  imarətini 
«murdarlığa» bənzədən və bura nifrət edən müəllif yazır: «Ata-anasından küsən və 
hərzə  gəzən  zükur-ünas  qumar  oynamağa  və  fəna  işlərə  cəm  olan  yerdir  və  xeyli 
daldalanacaq  yerləri  dəxi  vardır.  Biz  ordan  keçərkən  dəxi  çox  qumar  oynayan 

---

 
15 
uşaqlar gördük və  hərzə gəzən övrət və yanlarında kişilər gördük». Şamın mövcud 
vəziyyəti  yazıçının  ürəyini  göynədir,  şəhərin  keçmiş  şan-şöhrətini  bərpa  etmək 
arzusunu gizlətmir: «Şami-şərif qədim şəhərdir və çox şərafətli məkandır və ziyadə 
iyi  kəsləri  olmuş,  amma  şimdi  hər  xüsusda  köhnəlmiş  kibi  görünür  və  xalqının 
təbiəti nəfsaniyyətdə ziyadədir. Qüdrəti-ilahidən iyi kəslər və mövsim istər ki, bir 
qədər  Şamı  oynağa  salsın.  Və  iyi  qalası  varmış:  şimdi  xarabadır  və  özləri 
sərəncamsız…». 
«ġamdan  Beyruta  qədər»  adlı  hissə  səfərin  3  gününü  əhatə  edir. 
İ.Qutqaşınlı burada əsasən Beyrutun təsvirinə, şəhərdəki ziyarətgahlara və bir sıra 
rəsmi şəxslərlə görüşə aid təəssüratlara yer ayırıb. 
«Qüdsi-ġərifdən  Ġzmirədək»  adlı  parça  «Səfərnamə»nin  əldə  olan 
nüsxəsinin  son,  həm  də  tam  olmayan  hissəsidir.  Burada  səfərin  təxminən  ay 
yarımlıq  dövrü  qələmə  alınıb.  Diqqətçəkəndir  ki,  müəllif  rus  dilində 
«Yerusəlimdə» adı altında Qüdsə səyahətlə bağlı plan da tutmuşdur. 
Bu hissə İ.Qutqaşınlının təbii gözəlliyə məftunluğunu, vurğuluğunu, təbiətin 
təsvirinə  marağını  bir  daha  təsdiqləyir.  Hələ  Şamaxıdan  –  səfərin  ilk  günündən 
oxucu  yazıçının  çəmənlərə,  çaylara,  dağlara,  dərələrə  necə  heyranlıqla  tamaşa 
etdiyinin və gözəlliyi məhəbbətlə qələmə aldığının şahididir. 
İfadə  vasitələrinin  şirinliyi,  zənginliyi  və  təbii  gözəlliyi  təsvir  üsulu 
oxucunun  gözləri  qarşısında  təsirli  səhnələr  yaradır:  «Yafədə  söhrü  qılıb,  konsul 
vəkil  cənab  Mir  Əbut  hazır  edən  atlara  süvar  olub  şəhərdən  çıxdıq.  Bağçalar 
arasıyla və kəndlər kənarından – gözəl çəməngah və laləzar düz ilə dörd saat yol 
edib, axşama Rəmlə qəsəbəsinə çatdıq. Rum monastırına düşdük. Ay işığı və hava 
gözəl olduğuna, dam üstə oturub ətraf cəvanili (tərəfləri – T.A.) seyr etdik. Bizim 
məmləkətdə çillənin otuz beşində kürksüz evdə oturmaq mümkün deyil. Şimdi biz 
böylə, çöldə oturmuşuq». 
Bu  parçada  müəllifin  «dərə  arasına  düşüb  başladıq  dağa  çıxmağa»,  «bulaq 
üstə  düşüb  namaz  qıldıq»,  «Yusifət  dərəsindən  çıxıb,  Turi-Zeyta  dağının  qiblə 
tərəfindən  keçib»,  «incir  və  zeytun  ağaclarının  altında  durub  seyr  etdik», 
«çəməngah və ağacları seyr etdikcə insanın qəlbi müfərrih olur», «Qışın ortasında 
tənəkdə saxlanmış üzüm gördük», «…çeşmədən və həm yağmur suyundan bərgəni 
doldurub…,  dağları,  təpələri  dolandıra-dolandıra»,  «üzüm  və  zeytun  bağçaları  ilə 
gəlib…  dağa  çıxıb,  oradan  dərya…  və  dağın  dibindəki  köylər  və  ətrafında 
bağçaları  və  keçi  və  mal  sürüləri  və  çəməngahlar  qayətdə  müfərrih  etdi  bizi», 
«Gecə  külək  əsib  və  bərk  yağış  yağıb  həyətimiz  göl  kimi  oldu  və  dəryanın 
ləpəsinin  sədası  bizi  əyləndirdi»,  «bağçaları  qəribədir,  …ətrafında  çəpər  yerinə 
firəng incili o qədər sıx əkilibdir ki, arasından keçmək olmaz – xüsusən tikan olan 
vaxt,  …bir  əncir  üstündə  24  ədəd  əncir  saydım.  Portağal  və  limon,  şirin  limu  və 
narınc  və  türünc  və  ağacgavanı  qayətdə  sıx  əkilmiş;  sıxlığından  dili  kölgədir. 
Üstündə hədsiz meyvələri vardı. Bir budaq kəsdim. Üstündə üzüm salxımı kimi on 
yeddi  portağal vardı.  Bizim  yerdə  qızıləhmədi  alma  gətirəndə ona  ağacdan  dayaq 
vuran kimi burda da vurmuşdular. Və qeysi və ərik və badam ağacları da çoxdur. 
Bəzi  badamlar  çiçək  açmışdı.  Özümüz  neçə  yüz  portağal  seçib  qırdıq»,  «və  bir 
qədər  getdikdə  dağın  dibində  və  dərya  kənarında  qədim  Dura  (şimdi  Fantur)  və 
Ataliyə xarabaları görünür» kimi ifadələr, cümlələr, mətnlər, lövhələr, təsvirlər bir 

---