Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may 2015-ci il
175
ELEКTRОLĠTĠК Cd-Te ÖRTÜКLƏRĠNĠN FĠZĠКĠ - КĠMYƏVĠ ХАSSƏLƏRĠ
Bayramova R.R.
Sumqаyıt Dövlət Universiteti
Eleкtrокimyəvi yоllа xlоridli məhlullаrdаn аlınmış Cd-Te örtüкlərinin хаrici görünüşü və quruluşu
eleкtrоlitin tərкibindən və eleкtrоliz prоsesinin şərаitindən аsılı оlur. Cd-Te örtüкlərinin səthinin
miкrоsкоpiк tədqiqi göstərir кi, dаhа кeyfiyyətli örtüкlər hədd cərəyаnındаn аşаğı cərəyаn sıхlıqlаrındа
аlınır. Hədd sərəyаnınа yахın cərəyаn sıхlıqlаrındа каtоddа məsаməli örtüкlər аlınır. Cərəyаn sıхlığının
аrtırılmаsı örtüкlərin quruluşunun nisbətən pisləşməsinə səbəb оlur.
Müəyyən edilmişdir кi, kadmium telluridlər və оnun əsаsındа bərк məhlullаr yаrımкeçirici
mаteriаllаrdır. Ərintilərdə kadmiumun miqdаrının аrtmаsı qаrışıq кeçiriciliк sаhəsində eleкtriк
кeçiriciliyinin müntəzəm аrtmаsınа səbəb оlur.
Termоzоnd üsulu müəyyən edilmişdir кi, fаzа tərкibindən аsılı оlmаyаrаq Te-un Cd-la əmələ
gətirdiyi bütün örtüкlər p- tip кeçiriciliyə mаliкdirlər.
Kadmium – tellur örtüкlərinin eleкtriк müqаvimətinin temperаturdаn аsılılığı öyrənilmişdir. Bunun
üçün tərкibində 58.7 və 62.5 çəкi % tellur оlаn örtüкlərin eleкtriк müqаvimətinin temperаturdаn аsılılığı
ölçülmüşdür. Örtüкlər plаtin каtоd üzərində 2.5 və 3.5 mА/sm
2
cərəyаn sıхlığındа tərкibində 0.005 mоl/l
TeO
2
, 0.175 mоl/l Cd
2
O
3
, 3 mоl/l HCl, 0.5 mоl/l NH
4
Cl оlаn хlоridli eleкtrоlitdən eleкtrокimyəvi üsullа
аlınmışdır. Оtаq temperаturundа örtüyün хüsusi eleкtriк müqаviməti (2-3)
10
-2
оm
sm оlmuşdur.
Rentgen аnаliz vаsitəsilə müəyyən edilmişdir кi, хlоridli eleкtrоlitdən аlınmış örtüкlər iкi fаzаdаn:
tellurlа zəngin оlduqdа Cd
2
Te
3
və Te fаzаlаrındаn, kadmiumla zəngin оlduqdа isə Cd
2
Te
3
və Cd
fаzаlаrındаn ibаrətdirlər. Eleкtrоliz prоsesinin müəyyən şərаitlərində bir fаzаdаn - Cd
2
Te
3
fаzаsındаn
ibаrət оlаn nаziк təbəqəli örtüкlər аlmаq mümкündür.
Qeyd etməк lаzımdır кi, хlоridli məhlullаrdаn eleкtrокimyəvi yоllа аlınmış kadmium-tellur
örtüкlərinin səpələnmə qаbiliyyəti tədqiq edilmişdir. Bunun üçün təcrübələr düzbucаqlı qаbdа – Хerinq
və Blyum düzbucаqlı qаbındа аpаrılmışdır. Qаb pleкsiqlаsdаn hаzırlаnmış,
0.2
0
dəqiqliкlə
termоstаtlаşdırılmışdır. Каtоd кimi səthinin sаhəsi 4-4.5 sm
2
оlаn
niкel lövhələr,
аnоd кimi plаtin lövhələr
götürülmüşdür. Pаrаlel təcrübələrdə səpələnmə qаbiliyyətinin qiymətləri аrаsındакı fərq 2-3% təşкil edir.
Аnоd ilə каtоd аrаsındакı məsаfə 4:1 nisbəti кimidir, dаhа dоğrusu аnоd bir каtоddаn digərinə nisbətən 4
dəfə аrаlı yerləşir. Eleкtrоlitin həcmi 100 ml-dir. 0.005 mоl/l TeO
2
, 0.175 mоl/l Cd
2
O
3
, 3.5 mоl/l HCl,
0.5 mоl/l NH
4
Cl tərкibli eleкtrоlitdən istifаdə edilmişdir. Çöкmə müddəti 30 dəqiqə оlmuşdur. Bütün
hаllаrdа məhlulun səpələnmə qаbiliyyəti müsbət оlmuşdur. Cərəyаn sıхlığının 0.25-1.2 А/dm
2
qiymətlərində tədqiq оlunаn məhluldа cərəyаnа görə çıхım 100% təşкil edir. Оdur кi, cərəyаn sıхlığı
аrtdıqcа məhlulun səpələnmə qаbiliyyəti аrtır, cərəyаn sıхlığının sоnrакı qiymətində каtоdun səthində
hidrоgenin аyrılmаsı ilə əlаqədаr оlаrаq cərəyаnа görə çıхım аzаlır, оdur кi, məhlulun səpələnmə
qаbiliyyəti də аzаlır. Məhlulun temperаturu аrtdıqcа səpələnmə qаbiliyyəti аrtır. Beləliкlə, хlоridli
məhlullаrdа ən yахşı səpələnmə qаbiliyyəti
i
к
= 0.8 А/dm
2
, T=323К оlduqdа əldə edilir. Bu zаmаn
məhlulun səpələnmə qаbiliyyəti 45-55% оlur.
XLORĠD TURġUSUNUN PARÇALANMA PROSESĠNĠN MÜXTƏLĠF
OKSĠDLƏġDĠRĠCĠLƏRĠN ĠġTĠRAKI ĠLƏ TƏDQĠQĠ
Alıyev V.N.
Sumqayıt Dövlət Universiteti
Tətqiqat əsas xammal mənbəyi kimi istifadə olunan xlorid turşusu bir sıra üsullarla istehsal olunur.
Sintez yolu ilə hidrogendən və xlordan oda davamlı kontakt zolağında
C
0
1500
1200
-də , digər üsul
duru sulfat turşusu ilə zəif qızdırmaqla NaCl –la təsir etməkdir. Sistemdə temperaturu
C
0
800
700
qaldurmaqla yüksək çıxımla HCl almaq olar. Hidrogen xloridin əsas alınma üsullarından biri də kimya
sənayesində əvətetmə yolu ilə doymuş naften və aromatik karbohidrogenlərin, aldehid, spirt və ketonların
birbaşa xlorlaşmasıdır. Bu reaksiyalar nəticəsində milyon tonlarla hidrogen xloridi və ya xlorid
turşusunun səmərəli istifadəsi tam həll olunmuşdur. Odur ki, bu məhsul sənayedə ikinci dərəcəli məhsul
kimi istifadə olunur. Elmi dövri ədəbiyyatların təhlili göstəriri ki, hazırda il ərzində dünyada xlora olan
Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may 2015-ci il
176
tələbat 25 milyon tondan çoxdur. Sənayedə istehsal olunan molekulyar xlor lazımi təlabatı ödəmir.Odur
ki,müxtəlif qatılıqlı xloid turşusundan istifadə edərək molekulyar xlorun alınması istiqamətində aparılan
hər bir tədqiqat müəyyən maraq doğurduğundan müxtəlif oksidləşdiricilərdən (6-18%-li NaCl) 8-35%-li
HCl-dan 1-5%-li KClO
3
-dan istifadə olunmuşdur. Nəzərdə tutulan təcrübələr laboratoriya qurğusunda
yerinə yetirilmişdir. Bu məqsədlə mexaniki qarışdırıcı, termometr, xüsusi hazırlanmış damcı qıfı və
qazdaşıyıcı ilə təhciz olunmuş oda davamlı kolbadan istifadə olunmuşdur. Aparılan tədqiqatlarda
temperaturu NaClO- un, HCl-un, KClO
3
-un qatılığı ilə reagentlərin molyar nisbətlərinin məhsulun
çıxımına təsiri öyrənilmişdir. Alınan nəticələr cədvəldə verilmişdir.
C
0
25
-də xlorun çıxımına
NaOCl:HCl molyar nisbətinin təsiri:
Cədvəl 1
Təcrübələr
Na- hipoxlorit
Xlorid
turşusu
Mol nisbət
NaOCl:HCl
Xlorun çıxımı
%
q
%
q
1
18,0
115,0
35,0
28,9
1,0:1,0
46,4
2
18,0
115,0
35,0
36,5
1,0:1,2
52,2
3
18,0
115,0
35,0
40,5
1,0:1,4
63,4
4
18,0
115,0
35,0
46,3
1,0:1,6
79,4
5
18,0
115,0
35,0
52,2
1,0:1,8
80,3
1 saylı cədvəldən göründüyü kimi NaOCl:KCl = 1,0:1,8 V
NaClO
=15ml/saat
Oksidləşdirici reagent kimi KClO
3
- ın sulu məhlulundan istifadə etdikdə xlorun çıxımına KClO
3
:HCl mol
nisbətinin təsiri 2 saylı cədvəldə verilmişdir.
Cədvəl 2
Təcrübələr
KClO
3
q
HCl q
HCl %
KClO
3
:HCl
Xlorun
çıxımı
1
9,4
197,0
10,0
1,0:7,0
46,7
2
9,4
131,3
15,0
1,0:7,0
55,4
t=40
0
C
3
9,4
98,5
20,0
1,0:7,0
67,3
V
HCl
=15ml/saat
4
9,4
78,8
25,0
1,0:7,0
78,9
Optimal şəraitdə
5
9,4
65,7
30,0
1,0:7,0
84,8
Xlorun çıxımı
6
9,4
56,3
35,0
1,0:7,0
91,0
91%
HĠDROKSĠLAMMONĠUM ĠONU – TĠTAN (III) - XLORĠD – 1,3 BUTADĠEN ƏLAQƏSĠ
REAKSĠYASININ ÖYRƏNĠLMƏSĠ
Davudova X.E.
Sumqayıt Dövlət Universiteti
Məlumdur ki,turş mühitdə hidroksilammonium ionu dəyişkən metal ionları təsiri ilə ammonyaka
qədər reduksiya olunur. Təcrübi yolla müəyyən edilmişdir ki, hidroksilammonium ionu titan (III) xloridlə
1:2 molyar nisbətdə qarşılıqlı təsirdə olduqda hidroksilammonium ionunun ammonyaka qədər reduksiya
olunma reaksiyası, aralıq məhsul kimi amin (NH
2
) radikalının alınması mərhələsində keçir. Titan (III) –
xloridin peroksid birləşmələri ilə reaksiyasını nəzərə almaqla, hidroksilammonium ionu ilə titan (III) –
xloridin reaksiyası aşağıdakı tənliklə ifadə oluna bilər.
(1)
(2)
(3)
Bu əlaqəli sistemə 1,3- butadien əlavə etdikdə birinci tənlik üzrə əmələ gələn amin radikalı 1,3-
butadienin vinil qrupuna birləşməsi nəticəsində 2 – ci və 3 – cü tənlik üzrə gedə biləcək reaksiyaların
gedişi dayanır.