Afse a fəLSƏFƏ

Fəlsəfi Diskurs 
 
 
- 161 -
azad 
atır (Sizif kimi), amma nələrinsə xatirinə imtinada edir!? Yəni is-
tədiyi
ının qırılması mən sahibinə də bağlıdır, başqası-
na da
ilə qazana bilər. Azad ruh və düşüncə haqqın, 
həqiq
acı var. Onu bir zaman 
azad ed
əsir etməsində qəribə heç nə yoxdur. Azadlıq 
özünü
və həqiqi xoşbəxtlikdir. Model budur. Bundan ötəri insan daim azad-
lığa can 
 kimi və lazım olan kimi... 
Paradoks: insan nə  qədər azad olmaq istəsə  də, yiyəsiz qalmaq 
istəmir. 
Mənliyimizin parçalar
. Köləlik mənliyimizi dağıtmırmı? Ya bəlkə  mənliyimizin qırılmasilə 
qurulan azadlıq elə köləlikdir. ölüm azadlığın mütləqə allergiyasıdır. 
 
Dr. Tofiq Əhmədov:  
Çox mübahisəli bir fikirdir əslində.  İlk baxışdan, mənliyi insanın 
azadlığının düşməni ola bilməz. Əgər insan azadlığı naminə mənliyin parça-
ları hesab edən şeylərə qarşı çıxırsa belə, demək burada nə isə bir yanlışlıq 
var. Mənlik azad insanın, azad iradənin ifadəsi olmalıdır. Azad olmayan in-
sanın mənliyi daha çox saxta kimlik kimidir. İnsan öz həqiqi mənliyini yal-
nız azad düşüncəsi və ruhu 
ətin qapılarını açır insanın üzünə. Haqqın, həqiqətin qarşısındasa, bizə 
mənlik kimi görünənlər çox zamanda dəyərsiz və qurama stereotiplərin yığı-
nından başqa bir şey olmur. 
Azad olmağa çalışan  əslində elə insan mənliyidir.  İnsanın mənliyi 
azad olmağa ehtiyac duyursa və bunun üçün sahib olduqlarını da qırıb atma-
ğa çalışırsa, demək onun hələ də azad olmağa ehtiy
ən şeyin sonradan onu 
dərkdir. Özünü yenidən dərk etmə və yaratmaqdır. Bu yolda ona ma-
neə olan hər nə varsa, ona yaddır, onun düşmənidir. 
 
Osman Hacıyev:  
Bu suala cavab vermək üçün ilk növbədə aydınlaşdırmaq lazımdır: nə-
dir axı azadlıq? Spinozanın “dərk olunmuş zərurəti”?, yoxsa, Sartrın “vicda-
nı dəf edən, Allah olmaq eşqilə yaşayan insanın mütləq sərbəstliyi”? və ya 
Freydin – qəlbən mədəniyyətin, əxlaqi normaların, deməli, həm də öz mən-
liyinin düşməni olan qəhrəmanının fəaliyyəti? yoxsa Nitsşenin “Tanrı öldü” 
deyən, hakimiyyətə can atan iradə sahibi – fövqəlinsanın hökmranlıq instin-
kti? Budurmu azadlıq?  Əgər budursa, mən azad  olmaq  istəmirəm. Çünki, 

---

Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2011, № 1 
 
 
 
- 162 -
şmasıdır, azadlıq ruhumuzun xilasıdır. Bu azadlığa nail olmaq üçün 
isə  n
ından imtina etmək lazımdır,  əksinə, 
“mən
n ki, qazandıqların itirdiklərindən artıq olsun. Azadlığı 
özbaş
ıq kimi deyil, bizi kamilləşdirəcək, insaniləşdirəcək dəyər kimi ba-
şa dü ək, bu zaman biz öz mənliyimizi, mənəviyyatımızı qırmadan ona sa-
“Fəl
bu halda – BƏLİ – azad olmaq üçün qırıb atmaq istədiklərimiz mənliyimizin 
parçaları olacaq. Bəlkə azadlıq başqa bir şeydir? Və bu azadlığa çatmaq 
üçün heç nəyi (nə mənliyimizi, nə də vicdanımızı) qurban vermək lazım de-
yil?! Şellinq deyirdi ki, “azadlıq elə bir şeydir ki, fəlsəfə ondan hər şey göz-
ləyir”. Məncə azadlıq insanın fəlsəfiləşməsidir, azadlıq hər kəsin nail ola 
bilmədiyi – fərdi ruhun ilahi ruha qovuşmasıdır, azadlıq insanın dərk edərək 
özünü məhdudlaşdırmasıdır, azadlıq bəlkə də, damlanın mistikcəsinə dərya-
ya qovu
əinki mənliyimizin parçalar
”imizin, ruhumuzun, vicdanımızın parçalarını zənginləşdirməyimiz va-
cibdir! 
 
Sevda Hüseynova:  
İlk növbədə bilmək lazımdır ki, kim azadlığı  nədə görür və kimin 
mənliyi nədən ibarətdir. Qərb dünyası liberalizmi əlində bayraq etdi, azadlı-
ğı üçün öz "mən"liyindən keçdi, bax bu zaman Qərbdə əxlaq, din, ailə, sevgi 
kimi müqəddəs dəyərlər öldü. Ötən əsrin 70-ci illərində Qərb belə bir bəlaya 
düçar oldu. Mənəviyyatını itirmiş Qərb gəncləri azadlığın - əxlaqsızlığın ən 
yüksək səviyyəsində oldu. Bu zaman Qərb konservatizmə qayıtdı, yenidən 
əxlaq, din əsas meyar kimi götürüldü. Deməli, artıq Cübranın soruşduğu su-
ala Qərb dünyası empirik olaraq cavab verdi. Mənliyindən imtina etmədən 
elə azad olmalısa
ınal
şs
hib ola bilərik!!! 
 
 
səfə subyektiv olmaya bilərmi? 
 
Dos. Dr. Mətanət Abdullayeva:  
Ayrı-ayrı filosofların subyektiv həqiqətləri Mütləq Həqiqətin – Ob-
yektivin tərkib hissələri olaraq bir-birinə yaxın, bir-birindən uzaq və ya çox 
uzaq ola bilər. Onların ziddiyyəti Tamın işığını, yoxsa kölgəsini əks etdir-

---

Fəlsəfi Diskurs 
 
 
- 163 -
mələrində və əksetdirmənin dərəcələrindədir. Hər hansı "həqiqətin" subyek-
tivliyinin dərəcəsi işıqla kölgə arasındakı kəsilməz qiymətlərin hansı tərəfə 
meyl etmələri ilə tənzimlənir. Antik dövr fəlsəfəsindən başlamış müasir fəl-
səfənin nümayəndələrinə qədər böyük filosoflar pleyadasını həmin şkalanın 
üzərində yerləşdirsək, görərik ki, işıqdan kölgəyə qədər bütün mümkün "hə-
qiqətlər" xanaları tutulub, ancaq boş qalanlar da var. Mütləq Həqiqətin sabit 
meyarı vəhdətdirsə və işıq qütbündə kainatın vahidliyi kəşf olunursa, demə-
li, bu qütbə yaxınlaşanların fəlsəfəsində subyektivliyin faizi azalır, dünyanın 
əks olunmasının dürüstlük dərəcəsi artır. Əsl fəlsəfi müdriklik vəhdətə ay-
dınlıq gətirmək cəhdində yaranır. Vəhdətə aydınlıq gətirmək istedadı  işıq 
qütbünə yaxınlıqla – ona baxma bucağı ilə ölçülür. Burada Platonun "mağa-
ra" nəzəriyyəsi yada düşür – arxası  işığa oturanlar (180
0
-li bucaqla)yalnız 
divardakı kölgələri müşahidə edirlər və onların dərki ilə məşğuldurlar. Belə 
insanların həyatı dərkinin subyektivliyi maksimal həddədir. İşığa baxanların 
– işığı adekvat seyr edənlərin subyektivliyində isə həqiqətin təzahürü maksi-
mumdur. "Veda" müdrikliyinə görə, Günəşdə – işıq, işıqda – həqiqət, həqi-
qətdə  əbədi mövcudluq var. İşıq qütbünə yaxınlıq, dolğun və  dərin həyat 
təcrübəsi yaşanıldıqda mümkündür. Nitsşe deyir ki, bədbəxtliyin bütün ça-
larlarından keçməyən insan yüksək zövqlü ola bilməz (burada fəlsəfi zövq-
dən söhbət gedir). Berdyayev də eyni mahiyyəti açıqlayır: "Fəlsəfi dərk ya-
şanılmış təcrübənin həcmindən, insanın mövcudluğunun bütün əksliklər təc-
rübəsindən, faciə təcrübəsinin dolğunluğundan asılıdır. Belə təcrübə fəlsəfə-
nin əsasında durur." Zaman və məkan fövqündə dayanan, idrakın ali səviy-
yələrini əldəetmədən ibarət mistik təcrübəni – insanın enerji strukturunu kai-
natın enerji strukturu ilə həmahəngliyə kökləyərək, Vəhdəti dərketmə istiqa-
mətini tutan filosoflar deyirlər ki, nə qədər fərd var, o qədər də fərdi təcrübə 
var nə qədər subyekt var, o qədər də subyektiv dərk formaları mövcuddur. 
İnsanın özünün, kainatın suprematik (ali) səviyyədə (induizmdə mokşa, 
buddizmdə nirvana, sufilikdə vəhdət əl-vücud halı ilə əldə olunan) dərkində 
belə, yaşadığı  təcrübə  və  əldə etdiyi nəticə subyektiv olaraq qalacaq – 
Mütləq Həqiqətin dərk olunmasından ibarət yaradıcı subyektiv təcrübə! 
Berdyayev belə deyir: "Yalnız tamamilə qeyri-orijinal və qeyri-yaradıcı 
fəlsəfə obyektiv və  şəxssizdir."  İnsan həyatda, ilk növbədə, subyektdir, 

---