Alisher navoiy nomidagi
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
| dar
predlogi arabcha voqe' = dar voqe' - 'haqiqatda ) kabi. Arxaik filhaqiqat modali esa arabcha fi predlogi, al aniqlik artikli va haqiqat(un) leksemasidan tuzilgan: fi al haqiqat fil-haqiqat ; d) asli "ot leksema atributiv shakl yasovchi" tarkibiga ega leksemashakldan o‘sib chiqqan va ma'noli qismlarga ajratilmaydigan bo‘lgan: shubha siz = 20 shubhasiz, shakl li shekilli kabi (Keyingi misolda kelgan kll tovushlarini talaffuz qilish qiyin bo‘lgani sababli kl tovushlari oralig‘iga i tovushi kiritilgan) kabi; f) asli leksema va shakl hosil qiladigan morfemadan tuzilgan bo‘lib, modal turkum birligi sifatida o‘sib chiqqan, shakl hosil qiladigan morfemalar o‘z grammatik mohiyatini yo‘qotgan, ajratilmaydigan bo‘lgan. Bunday modallar asli: 1) "leksema birlik sonlovchisi III shaxs nisbatlovchisi bosh kelishik ko‘rsatkichi" tarkibiga ega bo‘lgan: chama I si II = chamasi, mazmun I i II = mazmuni kabi; 2) "leksema birlik sonlovchisi o‘rin yoki chiqish kelishigi affiksi" tarkibiga ega bo‘lgan: haqiqat I da = haqiqatda , rost I dan = rostdan kabi (Keyingi modal ko‘pincha rostdan ham shaklida yuklama bilan ishlatiladi); 3) "leksema birlik sonlovchisi III shaxc nisbatlovchisi o‘rin yoki chiqish kelishigi affiksi" tarkibiga ega bo‘lgan: asl I i da = aslida , aft I i dan = aftidan kabi. 2. Otdan boshqa turkum leksemashakllaridan o‘sib chiqqan: a) Sifat leksema shakldan o‘sib chiqqan: tabiiy kabi; b) Ravish leksema shakldan o‘sib chiqqan: albatta kabi; c) Тojikcha xohnoxoh fe'l shaklidan o‘sib chiqqan; bunda xoh - ista , no - ma ; xohnoxoh - 'istaistama ; o‘zbek tilida har ikki qism oxiridagi h tovushi y tovushiga, ikkinchi qismdagi birinchi o tovushi a tovushiga almashgan: xoh-noxoh xoynaxoy; ma'noda ham jiddiy o‘zgarish yuz bergan: 'istaistama 'tusmol'; d) Bog‘lovchidan o‘sib chiqqan: balki. 3. Birikma shakl hokim a'zosining ellipslanishi (tushirilishi) natijasida yuzaga kelgan: o‘zo‘zidan aniq o‘zo‘zidan kabi. 4. Birikma shaklning modalga aylanishi bilan yuzaga kelgan: har qalay, har holda kabi. Biror turkum birligi asosida modal birlik o‘sib chiqqan bo‘lsa, bunday hollarda odatda omonimiya voqe bo‘ladi. 21 Fе’lning mаyl shаkllаri ifоdаlаydigаn mаslаhаt, so‘rаsh, istаk, оgоhlаntirish, buyruq, qistаsh, tа’qiqlаsh, shаrt kаbi mа’nоlаr mоdаl mа’nоlаrdir. Аyrim оt vа rаvish shаkllаri оrqаli хоhish, istаk, zаruriyat, imkоniyat, mumkinlik kаbi mа’nоlаr, yuklаmаlаr оrqаli esа gumоn, tахmin kаbi mоdаl mа’nоlаr ifоdаlаnаdi vа bоshqаlаr. Моdаl so‘zlаr bir butun lеksik birlik sifаtidа qаrаlаdi, ulаrning tаrkibi mоrfоlоgik elеmеntlаrgа аjrаtilmаydi. R.Sayfullayeva taqlid so‘zlani mustaqil so‘z deb talqin qiladi va buning bir necha ilmiy asoslarini sanab o‘tadi: a)turkiy tillаrdа tаqlid miqdоrаn ko‘p vа mа’nо jihаtdаn rаng-bаrаng; b) ulаrdаgi tоvushlаr tizmаsi mа’lum оb’ektiv vоqelikdаn xаbаr berib turаdi; c) tаqlid gаp tаrkibidа mа’lum bir sintаktik pоzitsiya egаllаydi. Hozirgi o‘zbek adabiy tili o‘quv qo‘llanmasida undov, taqlid, maodal so‘z turkumlarini so‘z gaplarni ichida keltirib o‘tadi, ya’ni so‘z gaplarning ma’noviy guruhi sifatida ataydi va ularga alohida ta’rif berib o‘tadi. Har bir nazariyalar bir biridan faqat shakl jihatdan farq qiladi,mazmuni esa deyarli bir xil. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak undov, taqlid, modal so‘z turkumlarini Q.Sapayev alohida so‘z turkumlari deb, R.Sayfullayeva so‘z gapni tarkibiga kirgizib modal va so‘z gapga bir xil ta’rif beradi. Shuni aytib o‘tish joizki so‘z - gap sintaksisda, modal so‘z morfologiyada o‘rganiladi. Ushbu olimlarning undov, taqlid, modal so‘z turkumlariga bergan ta’riflarini o‘rganib chiqqan holda, shunday fikrga keldimki, alohida olingan so‘z turkumlarini, mustaqil so‘z turkumlari qatoriga qo‘shishimiz mumkin. Sababi undov, taqlid, modal so‘zlar mustaqil so‘z turkumlari bajargan vazifada kela oladi. Mustaqil so‘z turkumlaridan farqi shundaki, egalik, kelishik, shax-son qo‘shimchalarini qabul qila olmaydi. |