Aparan yol kimi
Yüklə 320 Kb. Pdf görüntüsü
|
Fuad Mammadov Kullurologiya cffcklivli havm »o foalivvota aparan vol yaradılmışdır. Əqli və fiziki inkişafı məhdud olan uşaqlar üçün internat məktəbləri də məktəb sisteminə daxildir. 20 belə məktəb- internatda 4 mindən artıq və ya hər bir beşinci uşaq müxrəlif növ əqli və fiziki cəhətdən qüsuru olan şagird təhsil alır. Bundan başqa, evdə fərdi şəkildə xüsusi proqram üzrə 600 uşaq təlimləndirilir. 685 məktəbdə 80 min qaçqın uşaq təhsil alır. Peşə təhsili sistemində, 25 min şagird şagirdi olan, 119 peşə-texniki məktəb fəaliyyət göstərir. Respublikanın ali təhsil sistemində kadr hazırlığı ilə 23 dövlət ali təhsil müəssisəsi məşğul olur ki, burada da 82 min tələbə təhsil alır. Demokratik dəyişikliklər, büyövlükdə, əhalinin təhsil səviyyəsinin ekstensiv inkişafina pozitiv təsir göstərən alternativ özəl təhsil müəssisələrinin yaranmasını təmin etdi. Bu gün respublikada 13 orta- ixtisas və 23 ali qeyri-dövlət təhsil müəssisələri fəaliyyət göstərir. Bununla yanaşı, respublika təhsili ciddi çətinliklər qarşısındadır. Bir tərəfdən, bilik səviyyəsi zəifləyir, kapital qoyuluşu azalır, kitabxana və təchizat köhnəlir. İslahatlar təxirə salındıqca, təhsilin əsas fondlarının müasir vəziyyətə salınması daha çox resurs tələb edəcəkdir. Digər tərəfdən, insan kapitalı miqrasiyası baş verir. Nadir ixtisaslı müəllimlər təhsil sistemini tərk edir. Onların əvəz edilməsi üçün çəkilən xərclər, onların burada saxlanması üçün gərək olan xərclərdən daha artıqdır. Ali məktəblərin buraxdığı mütəxəssis nomenklaturasının müvəqqəti əmək bazan tələblərinə uyğun olmadığı üçün, ali təhsil sistemində dar texniki ixtisaslaşmadan inkişaf etməkdə olan bazar iqtisadiyyatının müasir tələblərinə və daha mütəhərrik işçi qüvvəsi hazırlığına yönəlməsi işi davam etdirilməlidir. Ölkənin bazar ioqtisadiyyatına keçməsi ilə əlaqədar qarşılaşdınğı ümumi çətinliklər təhsilin vəziyyətinə mənfi təsir göstərir. Bu, hər şeydən əvvəl yüksək templi böhran, 1990-1995-ci illərdə daxili ümumi məhsulun kəskin azalması və mərkəzləşmiş iqtisadiyyata istiqamətlənən köhnə tədris proqramlarının gərəksizliyidir. Bu səbəbdən, dövlət ali təhsil sistemi, özəl ali təhsil müəssisələrində artıq hazırlığı təşkil olunmuş, yeni ixtisaslara olan ehtiyaca zəif münasibət göstərir. Dövlət ali təhsil müəssisələrində, xüsusilə texnika, kənd təsərrüfatı, nəqliyyat üzrə, ümumi tələbələrin azalması səbəblərindən biri də bununla izah olunur. Təhsil sahəsinin maliyyələşməsindəki azalma, çatışmamazlıq və qeyri-stabillik ali 266 Fuad Mammadov Kullurologiya cffcklivli haval и faalivvala aparan yol təhsil müəssisələrinin öz strukturunu dəyişməsinə imkan vermir. Ali təhsil sistemi sahə nazirlikləri arasında bölünmüş olaraq qalır. Birqayda olaraq, öz həyat əhəmiyyətini itirmiş proqramlardan istifadə davam edir. Əgər 1991-ci ildə Azərbaycanda təhsil ehtiyaclarına ümumi daxili məhsulun 5,7%-i istiqamətlənirdisə, 1994-cü və 1995-ci ildə bu xərclər 2,7%-ə enmiş, 1996-cı ildə isə 2,8%-ə qalxmışdır. Müqayisə üçün qeyd edək ki, ABŞ-da ümumi daxili məhsulundan təhsil sisteminin dövlət maliyyələşməsinə ayrılan vəsait 5,5%, Böyük Britaniyada 5,4% və Fransada 5,4% olmuşdur. Bundan başqa, keçid dövrü ərzində ümumi daxili məhsulun ölçüsü düşmüş, hər bir şagirdə ayrılan təhsil xərclərinin azalması baş vermişdir. Eyni zamanda, xwsusi xərclərin azalması təlimin maya dəyərinin artmasına səbəb olmuşdur. Təhsil sistemində maya dəyərin artmasının mühüm faktoru xidmət və enerji daşıyıcılarının dəyərinin artmasıdır. Ayrılan vəsaitin azalması və qiymətlərin artmasına təhsil sisteminin dözümlülüyünün əsas səbəbi, həmin vəsaitlərin müəllimlərin əmək haqqına, təqaüd, qida və kommunal xərclərinin ödənməsinə sərf edilməsidir. Özəl təhsil sektorunda da müəyyən çatışmamazlıqlar mövcuddur. Bir çox özəl ali təıhsil müəssisələrinin effektivliyinə təlim bazasının kifayət qədər olmaması, onların yüksək beynəlxalq təhsil standartlarına cavab verən ixtisaslı müəllim və proqramlarla təmin olunmaması, onların fəaliyyətinin zəif koordinasiyasıdır. Bu sektorun ümumi çatışmamazlığı əhalinin çox hissəsində özəl təhsil üçün maddi imkanların məhdudluğudur. Elm istehsalı təmin edən, insan təbiət və cəmiyyət haqqında builiklərin toplanması və praktik iastifadəsi haqqında ruhi fəaliyyətin xüsusi növü və sosial-mədəni institutudur. Konkret tarixi şəraitdə formalaşıb, fəaliyyət göstərən biliklər sistemi olaraq, elm insan inkişafında, onun həyat fəaliyyətinin effektivliyinin artırılmasında aparıcı rol oynayır. Bununla yanaşı, elm ictimai şüur fonnası olaraq, insan həyatının fəlsəfi-dünyagörüşünün obyektiv və həqiqi əks olunmasına yardım edir. Elmin strukturu fundamental və tətbiqi tədqiqatları əhatə etməklə, dialektik əlaqəyə və öz arasında nisbi bölgüyə malikdir. Fundamental tədqiqatlar hadisələrin mahiyyətinin aşkar edilməsinə və obyektiv həqiqətlərin qanunauyğunluqlarının istiqamətlənmişdir - 267 Fuad Mammadov Kulturologiva effektivli haval va faalivvata aparan vol materiyanın quruluşu və ya cəmiyyətin təşəkkül və inkişaf qanunlarının müəyyənləşdirilməsinə, tətbiqi tədqiqatlar isə - mənimsənilmiş biliklərdən praktik səmərənin əldə edilmə imkanlarının öyrənilməsi, məsələn texnologiyalar formasında, təbii və sosiaql proseslərin inkişafının elmi qabaqlanması, xəstəliklərdən müalicə vasitələrinin əldə edilməsi. Müasir elm ictimai inkişafın yaradıcı qüvvəsidir. Bu nəinki təbii və texniki, eləcə də humanitar və ictimai elmlərə aiddir. İctimai və humanitar elmlər sahəsində fundamental tədqiqatlar, hər şeydən əvvəl, insanın təkmilləşdirirlməsi, keyfiyyətli dəyişikliklər, effektli inkişaf və cəmiyyətin idarəedilməsi ilə bağlı praktik məsələlərin həlli üçün prinsipial əhəmiyyəti olan problemlərin təhlilinə istiqamətlənmişdir. Azərbaycanın gələcək inkişaf imkanları respublika elmi potensialının sayı, keyfiyyət tərkibi və effektiv istifadəsi ilə müəyyən edilir. Respublikanın elmi potensialı Elmlər Akademiyasının elmi müəssisələri, sahə nazirlikləri və ali təhsil müəssisələrinin elmi sektoru ilə təmsil olunur. Hal-hazırda respublikanın ali təhsil müəssisələri və 140 elmi təşkilatında elmi- texniki işlərlə məşğul olan ali tıhsilli mütəxəssislərin sayı 21 min nəfərdən artıqdır. Elmi potensialın 47,5%-i ali təhsil müəssisələrində cəmləşmiş, onlardan 55,3% elmlər doktoru və elmlər namizədidir.Respublikanın almi işçiləri arasında 10 minə yaxmı elmlər namizədi və doktorlardır ki, bu da elmi potensialın əsas aparıcı qüvvəsini təşkil edir. Lakin insan inkişafının mühüm şərti olan elmi potensiala keçid dövrünün çətinlikləri mənfi təsir göstərir. Elmin qocalması, onun maddi-texniki bazasının dağılması, kadrların hazırlıq səviyyəsinin keyfiyyəti aşağı düşməsi, alimlərin istifadəsizliyi nəticəsində istedadlı adamların elmə real axınının azalması baş verir. Azərbaycan Elmlər Akademiyasında akademik və mükbir üzvlərin sayı əhəmiyyətli dərəcədə azalmışdır. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində elmi-texniki fəaliyyətin formalaşdırılması mexanizmi bütövlükdə elmi fəaliyyətin zəifləməsinə, dövlət elmi-texniki siyasətinin apancı mövqeyinin itirilməsinə gətirib çıxarır. İntellektual potensialı, hər şeydən əvvəl Azərbaycanın başlıca milli sərvəti olan alim və mütəxəssislərin qorunması və yenidən istehsalı probleminin təhlili göstərir ki, 268 Fuad KuHurologiva cffcktivli h.-ıval '.ı faalivvalo aparan yul ölkənin bu strateji vəziyyəti bu gün "genlərin itkisi” kimi səciyyələnir. Hal-hazırda maddi resursların kifayət qədər olmaması və əmək haqqının aşağı olması səbəbindən Azərbaycanın mühüm elmi potensialı azalır. Elmə sərf olunan məsrəflər faizlə milli gəlirə nisbətən 1996-cı ildə 1990-cı ilə nisbətən iki yanm dəfə azalmışdır. Həmin dövrdə elmi-tədqiqat, layihə-konstruktor və texnoloji işləri yerinə yetirən mütəxəssislərin sayı 14,4% düşmüşdür. Müasir azərbaycan elminin vəziyyəti elmi işçilərin sosial statusunun yenidənqurmadan əvvəlki dövrə nisbətən kəskin azalması ilə səciyyələnir. Bunu demək kifayətdir ki, respublikada elmi əməyin ödənilməsi ictimai istehsalın digər sahələrinin ödənilməsinə nisbətən əhəmiiyyətli dərəcədə aşağıdır. “Elm və elmi xidmət” sahəsində məşğul olan işçilərin 1995-ci ildə orta aylıq əmək haqqı tikinti sahəsinə nisbətən 31% , sənaye sahəsinə nibətən 32.4 % az olmuşdur. Eyni zamanda ABŞ-da elmi işçilərin əmək haqqı amerika fəhlələrinkindən iki dəfə çox, hətta elmi dərəcəsi olmayan işçilərin ilk maaşı sənaye sahəsində çalışanların aylıq əmək haqqından 40- 50% artıqdır. 90-cı illərin əvvəllərindən elmin büdcədən maliyyələşməsi azalmış, bununla əlaqədar ümumi daxili məhsulda elmi tədqiqatların xüsusi çəkisi azalaraq, 1995-ci ildə, 1990-cı ildəki 1,015 nisbətən,0,315 olmuşdur. Müqayisə üçün qeyd etmək lazımdır ki, ümumi daxili məhsula münasibətdə elmi və layihə işlərinin maliyyələşmə səviyyəsi - ABŞ, Yaponiya və Almaniyada təqribən 3%, Böyük Britaniya və Fransada 2% təşkil edir. Elmi əməyin nüfuzunun düşməsi, elmi işçilərin əmək haqqının azlığı, bu sahənin maliyyələşməsindəki çətinliklər elmi müəssisələrin ləğv edilməsinə, elmi kadrlann daha yüksək maaşlı sahələrə getmələrinə səbəb olur. Qərb ölkələrində elmin texniki avadanlığının artdığı bir zamanda, bizdə məvacibin azlığı səbəbindən, elmi-yardımçı heyət azalır. Bu, köməkçi elmi tədqiqat və texniki- konstruktor işlərinin yüksək ixtisaslı elmi kadrlar tərəfindən məcburən yerinə yetirilməsinə gətirib çıxarır ki, son nəticəsə bu da elmin effektivliyinə mənfi təsir göstərir. Elm sahəsində islahatların gecikməsi bizə baha başa gəlir. Respublikanın yüksək intellektual potensialının maddi təminatının yolverilməz dərəcədə aşağı səviyyəsi, texniki və kompüter bazasının, 269 Yüklə 320 Kb. Dostları ilə paylaş:
|