Kuad Mammadov
K ultu ro lo giva e ffe ktivli haval ta faalivvala aparan vol
ekstrapolyasiyası nəticəsi kimi
şərh edirlər. Bu metodologiyanın
tərəfdarları, xüsusilə də, O.Şpenqler
mədəniyyətin morfologiyası
haqqında, yəni, mədəniyyətin tipik formalarının əmələ gəlməsi və
yenidən yaranması, onun daxili quruluşunun xüsusiyyətləri haqqında
danışırlar. Onlar düşünürlər ki, mədəniyyətin yüksələn pillələr üzrə
inkişafı insan həyatının mədəni formalan məcmuunun daimi təkamül
və təbnəzzülü ilə şərtlənərək, həmin mədəniyyətin “daxili qüvvəsi”
hesabına baş verir.
Bu yanaşmanın əleyhdarları, ilk növbədə
Pitirim Sorokin,
pozitivizm metodologiyasına istinad edərək, bioloji həyatın inkişafı
ilə
analogiyalar üzərində qurulan mədəniyyət fəlsəfəsini
qəbul
etməyərək, onu fundamental əsasdan məhrum olan fəlsəfə hesab
edirdilər. Onların qəbuledilməzliyi
arqumenti kimi
irəli sürülən
meyarlar içərisində aşağıdakılar qeyd edilir: mədəniyyətlərin
tipikləşdirilməsi üçün vahid meyarın olmaması, onların yetginliyinin
müəyyənləşdirmə meyarının çətinliyi, sivilizasiya daxilində sosial
qrup və mədəni sistemlərin qarışmasının danılmazlığı, mədəniyyətin
inkişafının dalğalı xarakterini nəzərə alınmaması, modelin səhvən
sadələşdirilməsi, təhlil üçün yalnız bir həyat tsiklinin seçilməsi və s.
“Sivilizasiya” anlayışına unitar yanaşmada fəlsəfəyə üstünlük
verən bu məqalənin müəllifi, eyni zamanda, düşünür ki, bu terminin
müxtəlif mədəniyyətlərin
inkişafı və qarşılıqlı təsiri daxilində
bəşəriyyətin elmi,
texnoloji
və sosial-mədəni
nailiyyətləri
daşıyıcılarından ibarət olan insanların tarixi birliyinin ifadəsi kimi
istifadə edilməsi daha məqsədəuyğundur. Belə baxış, mədəniyyəti
sosial sistem kimi bütöv anlamanı nəinki əks etdirir, həm də müasir
şəraitdə xüsusi vüsət almış, müxtəlif xalqlarda bəşəriyyətin vahidliyi,
insani eyniyyət, bəşəri mədəniyyətə mənsubluq psixologiyasının
formalaşmasına yardım edir.
Bununla belə, müasir dünya sivilizasiyasının inkişafi yalnız ruhi
mədəniyyətin görkəmli pozitiv nailiyyətləri ilə, hər şeydən əvvəl,
insan şüuru ilə deyil, həm də, bəşəriyyətin
qlobal problemlərinin
mühüm həlqəsi olan, dağıdıcı proseslərin, ziddiyyət və münaqişələrin
mərkəzi olması ilə səciyyələnir. Tanınmış politoloqlardan Frensis
Fukuyama, Olvin Toffler və Samuel Xantinqton müasir dünyanın
322
fuad Mpmmadpv
Kulturologiya effektivli havat ta faalivvala aparan vol
mürəkkəb proseslərini nəzərdən keçirərək, bəşəriyyətin nikbin
olmayan inkişafını proqnozlaşdırırdılar.
Məlumdur ki, Toffler-Fukuyama-Hantinqtonun doktrinası ideyaca
XX əsrin 90-cı illərində “qalib dünya təlimi” kimi formalaşmış,
faktiki olaraq, “20/80” prinsipini “qızıl milyardın” status quo-su kimi
elan edərək, müasir dünyada qlobal siyasət üçün ideoloji rəhbərlik
və bəşəriyyətin gələcək obrazının yaradılma cəhdi oldu. Onlar üçün
əziz olan “ali və ibtidai cəmiyyətlər”-ə bölünmə ideyasına əsaslanan
bu doktrinada “bərabərlər arasında daha bərabər”
prinsipi, qərb
ölkələrinin tarixi yolunun üstünlüyünü elan edir. Bəzi alimlər hesab
edirlər ki, bununla onlar
bir çox şərq xalqlan
geriliyinin
labüdlüyünü
əsaslandırmağa çalışaraq,
“yoxsul” xalqlara
münasibətdə
“qızıl milyardla” əldə edilmiş
sosial-siyasi
bərabərsizliyi
qorumağa çalışmışlar. Belə tarixi qabaqgörmənin
fəlsəfəsi nə dərəcədə düzgündür?
Alternativ varmı? Sözsüz. O,
xalqların
düzgün inkişaf strategiyalarına əsaslanan sosial-mədəni
tərəqqisində, qlobal siyasət resursları və ümumbəşəri dəyərlərə sadiq
liderlərin humanizm mədəniyyəti və xoş məramındadır.
Amerika tarixçisi və sosioloqu, müasir beynəlxalq münasibətlər
mütəxəssisi Frensis Fukuyama “tarixin sonunu”
liberalizmin
avtoritarizm üzərində
qələbəsi kimi nəzərdə tutaraq,
liberal
demokratiya və azad bazar prinsiplərini ideallaşdırıb, onların
yaxşılaşdırılması və inkişaf imkanlarını görmürdü. Olvin Toffler
elmi bilik və elm həcmli texnologiyalara malik cəmiyyətlərin hakim
vəziyyəti və onların bəşər taleyini həll etmək hüququ haqqında
danışaraq,
intellektual mədəniyyətin inkişaf
prioritetlərinə
istiqamətlənən
düzgün sosial-mədəni
siyasət hesabına
digər
xalqların inkişaf imkanlarını diqqətdən kənarda saxlayırdı. Dünyanın
idarə
edilməsinin dərki
və
proqnozlaşdınlınasının
yeni
konsepsiyasını formulə edən Samuel Hantinqton “sivilizasiyaların
toqquşması”-nı dünya sivilizasiyasının üstün keyfiyyətli faktoru
kimi müəyyənləşdirmişdir.
S.Hantinqtonun, alim və siyasətçilərin diskussiyasına asəbəb olan,
“sivilizasiyaların toqquşması” konsepsiyasının təhlili üzərində ətraflı
dayanmaq istərdik.
1993-cü ildə ilk dəfə
“Foreign Affairs”
jurnalında
nəşr olunmuş bu
konsepsiya,
ətraf aləmin
323
Fuad M am m adov
K u lfa ro lo g iya e ffe ktivli hayat va fa a liyy?!? aparan yol
təhlükəsizliyinin dəyişməsi şəraitində amerikanın milli maraqlarının
təhlilinə həsr olunmuş strateji tədqiqat layihəsinin nəticəsi oldu. Bu
nəzəriyyənin əsas mahiyyəti ondadır ki, soyuq müharibənin başa
çatması ilə əmələ gələn
mədəni ümumilik
ideoloji fərqləri
sıxışdırmağa başladı. Müəllif hesab edir ki,
Avropanın ideoloji
bölünməsi
aradan qaldırıldıqdan sonra onun bir tərəfdən qərb
xristianlığına, digər tərəfdən pravoslav və islam mədəni bölgüsü
yenidən canlandı. Qərb və qeyri-qərb
sivilizasiyalar arasındakı
qarşılıqlı təsir diqqət mərkəzinə gətirilir. Hantinqton hesab edir ki,
sivilizasiyalararası ayrılma xətti gələcək “cəbhə” xəttidir.
Bu
konsepsiyanın təsiri altında qərbin milyonlarla əhalisinin şüurunda
beynəlxalq terrorizmlə , harvard siyasətçisinin qabaqcadan söylədiyi,
“sivilizasiyaların toqquşması” eyniləşdirildi.
S.Hantinqtonun
konsepsiyasında maraqlı kulturoloji təhlil var.
Bununla belə, onun mülahizələri son həqiqət ola bilməz. Bu, bir çox
etnik və milli mədəniyyətlərin
şəbəkəsi olaraq, müasir dünya
sivilizasiyasındakı siyasi proseslərin
proqnozlaşdınlmasını əks
etdirən baxışlara yanaşmalardan biridir. Fikrimizcə, konsepsiya,
kulturoloji baxımdan, sivilizasiya anlayışının, bu və ya digər qüvvələr
tərəfindən öz siyasi maraqlarına nail olmaları üçün istifadə oluna
biləcək, nəzakətsiz anlamına əsaslanır. O, dünyada müəyyən siyasi
elita tərəfindən
milli dövlətlərə
aprior müdaxilə üçün
şərait
yaradaraq, dünya mədəniyyətinin beynəlxalq prinsiplərinə zidd
mövqe tutmuşdur. Şərqdə və Qərbdə müəyyən təfəkkür sahibləri,
sosium və siyasi qüvvələri mədəniyyətlərin və dinlərin konfrontasiya
və
ksenofobiyaya
stimullaşdıraraq,
bəşəriyyətin taleyinin
məsuliyyətini kimin daşıyacağı sualına cavab vermir. Buna görə də,
bu mövqe bir sıra qüvvələr tərəfindən ayn-ayn ölkələrdə milli azlıq
və mühacirlərin ayn-seçkiliyi məqsədi ilə istifadə edilmişdir ki, bu
da dünya mədəniyyətinin inkişafında pozitiv tendensiya hesab edilə
bilməz.
Təəssüf ki, tanınmış politoloq müasir dünya sivilizasiyasındakı
ziddiyyət, böhran hadisələri və
toqquşmaların həlli yollarını
göstərmir. İmkanlar isə var. Müxtəlif xalqların və dövlətlərin maraq
və mədəniyyətlərinin sağlam düşüncə, xoş məram, humanizm, sülh
mədəniyyəti, digər xalqların və etnosların mənəvi dəyərlərinə hörmət
324
Fua.i M?mm»d9v
K ulturoloeiva effektivli hayaı »» faaliyyata aparan yol
prinsipləri
əsasında
harmonizasiyasındadır.
Bəşəriyyət
mədəniyyətlərin diferensasiya və inteqrasiyası proseslərinin düzgün
tənzimlənməsini
və
dövlətlərin obyektiv maraqlarının nəzərə
alınmasını təmin edən, xalqların özünəməxsusluğu və eyniliyini
qoruyaraq, ümumbəşəri dəyərlərin prioritetini nəzərdə tutan, dünya
birliyinin uğurlu gələcəyinə istiqamətlənmiş
qlobal idarəetmənin
yeni mədəniyyətinə
möhtacdır. Strateji baxımdan, bu, dünya
sivilizasiya subyektləri fəaliyyətinin
düzgün planlaşdınlnması,
əlaqələndirilməsi və proqnozlaşdırılması məqsədi ilə, bütün resurs
növlərinin sistemli kulturoloji təhlilinə bağlıdır. Texnoloji baxımdan
isə - hamı üçün davamlı inkişaf marağında insani, maddi və
mədəni-informativ resurslann düzgün elmi istifadəsi ilə əlaqədardır.
BMT-də müxtəlif ölkələrdən olan alim, mütəxəssis, siyasətçi və din
xadimlərinin iştirakı ilə yaradılmış dünya mədəniyyəti Beynəlxalq
Şurası belə idarəetmənin ən mütəhərrik və mükəmməl aləti ola bilər.
Bu sahədə
beynəlxalq
tədqiqat və
maarifləndirici fəaliyyətin
koordinasiya və idarəedilməsi üzrə ekspertlərin hazırlığı məqsədi ilə,
xüsusi
elmi-tədris-maarifləndirici mərkəz ola biləcək Dünya
Mədəniyyəti
Beynəlxalq
Universitetinin
yaradılması
məqsədəmüvafiq sayılır.
Milli səviyyədə inkişaf və rifah imkanlarının dəyişməsi ya digər
xalqların istismarı, ya dünyanın yenidən bölüşdürülməsi, ya da daxili
resurslar
hesabına
-
intellektual
mədəniyyət
prioritetlərinə
istiqamətlənmiş sosial-mədəni inklişaf resurslarının, istehsal, sosial
həyat və idarəetmədə
rəqabətəqabil . yüksək texnologiyaların
yaradılması hesabina mümkündür. Bu üçüncü yol, yeni yüzillikdə
xalqların qarşılıqlı anlaşması və məhsuldar əməkdaşlığı üçün əsas
yaradan düzgün və humanist yoldur. Dünyanı yalnız şər, zorakılıq,
eqoizmdən azad bəşəriyyətin daha uğurlu gələcəyi naminə xalqların
yaradıcılığı, sülh və əməkdaşlıq mənbəyi olan bilik və humanizmin
sintezi olan yüksək ruhi mədəniyyət xilas edəcəkdir. Bizim hamımıza
həyatfəaliyyətinin şüurlu texnologiyaları və düzgün idarəedilməsi,
sabit inkişaf və rifaha yol açan, özündə elmi bilik və yüksək etikanı
birləşdirən yüksək ruhi mədəniyyətə can atmaq lazımdır.
Bizim
hamımıza bir dildə danışmağı öyrənmək lazımdır - milli, sosial və
dini əlamətlərə görə ayn-seçkiliyi inkar edən, yüksək dildə danışmaq,
325
Dostları ilə paylaş: |