Atatürk üNİversitesi TÜRKİyat araştirmalari enstiTÜSÜ dergiSİ Sayı / Number 57 Güz / Autumn 2016
Yüklə 16,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Evkâf-ı Münderise Talimatı (EMT) ve Değerlendirilmesi
Sultan II. Abdülhamid’in Eğitim Politikalarının Mali Bir Veçhesi: Evkâf-ı Münderisenin Maarife Terki TAED
57* 1841
için bütçeden ayrılacak meblağlar ile birlikte halktan toplanacak yardımlar, yerel vakıflardan sağlanacak gelirler, çeşitli kaynaklardan gelecek bağışlar gibi türlü gelir kalemleri tespit ve tahsis edilmişti. Nizamnamede ilkokulların finansmanı, bazı istisnai hâller dışında, tamamen yerel halkın yardım ve bağışlarına terk edilmişti. Devletin maarif için alternatif kaynak oluşturma faaliyetlerinin ilerleyen yıllarda da devam ettiği ifade edilmelidir. 8 Öyle ki Sultan II. Abdülhamid döneminde idâdî mektepleri için Maarif Hisse-i İanesi adı altında bir gelir kalemi ihdas edilirken iptidâî mektepler için de evkâf-ı münderise gelirleri tahsis edilmişti. 9 Evkaf-ı münderise mefhumu, kapsam itibariyle hayat şartlarının değişmesiyle amaçları ortadan kalkan (kervansaraylar gibi), meşrûtun-lehleri (yararlananları) kaybolan ve gelirleri sarf olunacak hayır müesseseleri mevcut olmayan vakıfları ihtiva etmekteydi. 10 Aşar vergisine maarif hissesinin ilave edilmesi örfi veya şer’i hukuku çok fazla zorlayan bir durum olmamakla birlikte münderis vakıf gelirlerinin maarife terk ve tahsisi kimi görüş ayrılıklarına neden olmuştur denilebilir. Evkâf-ı münderiseyi şer’i hukuka aykırı gören bir görüş özetle; “hiçbir vakıf münderis olmaz ve amaçsız kalamaz ve vakıf gelirlerinin sarf edileceği son amaç fakirlerdir” şeklinde ifade edilmişti. Diğer görüşe göre ise vakıfların amaçları şer’î hukukun dışına çıkılmadan hâkimin hatta sultanın izni ile hayır amaçlı bazı cihetlere yönlendirilebilir. Bu yaklaşımdan hareketle Osmanlı yöneticileri, tahsis edildiği hayır müesseseleri mevcut olmayan, bir tarafa şart edilmemiş bulunan ve yararlananları ortadan kaybolmuş olduğundan fırsatçılara yem hâline gelmiş olan vakıfların gelirlerine yeni bir yön vermeyi uygun bulmuşlardı. Böylece eğitim gibi önemli bir “maksad-ı hayrî” sahasında bu kabil vakıf gelirlerinin kullanılmasının yolu açılmış oluyordu. 11
Sultan II. Abdülhamid döneminde Osmanlı ülkesinde ilköğretim ikili bir görünüm arz ediyordu. Bir tarafta eski usullerle talime devam eden sıbyan mektepleri, diğer tarafta da 1863’ten itibaren modern bir anlayışla eğitim-öğretime başlatılan iptidâî mektepler 12
bulunuyordu. 1882’den sonra Maarif Nezâreti bu ikiliği kaldırmak yerine ağırlığı iptidâî
8 Bayram Kodaman (1999), Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, Ankara:TTK Yayınları, s. 156-157. 9 Selçuk Akşin Somel (2001), “Bir Mali Sorun Olarak Osmanlı Son Döneminde Eğitim Yatırımları ve Vergilendirme Meselesi”, Doğu Batı (Ekonomi), Yıl 4, Sayı 17, s. 69-74. Maarif hissesi tarımla uğraşan ahalinin ödediği aşar vergisinin %11,5’e çıkarılması ve bu nispetin 10’luk kısmının aşar kabul edilerek kalan 1’lik hissesinin bayındırlık işlerine ve 0,5’inin de eğitime aktarılması şeklinde toplanacaktı. Yine şehirli ahaliden taşınmaz mallarının değeri üzerinden %6 oranında alınan müsakkafat vergisinin 1’i eğitime maarif hissesi olarak alınacaktı. Somel, agm, s. 70. 10 Akgündüz, Vakıf Müessesesi, s. 291. 11 Akgündüz, Vakıf Müessesesi, s. 291-293. 12 İptidai mekteplerin ilk örnekleri “Numune Mektebi” adı altında pilot uygulama denebilecek bir mahiyette İstanbul’da tesis edilmeye başlanmıştı. Mahmud Cevad (2002), Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihçe-i Teşkilat ve İcraatı, (Yay. Haz. Mustafa Ergün vd.), Ankara: MEB Yayınları, s. 147 ve 189. 1842 * TAED
57
Yakup KARATAŞ
mekteplere kaydırma yolunu tercih etmişti. Böyle olmakla birlikte geleneksel sıbyan mektepleri de tedrici olarak modernleştirilmeye çalışılıyordu. 13 Maarife ve hususiyetle ilköğretime terki kararlaştırılmış olan münderis vakıfların tanım, tür ve kapasiteleri, hukuki statüleri ve fonksiyonları, konu ile ilgili olarak yayımlanan Evkaf-ı Münderise Talimatı’nda ve bununla ilgili olarak çeşitli zamanlarda çıkan tahrirat ve tezkirelerde ifade edilmiştir.
Burada üzerinde durulacak olan ve Maarif Nezâreti tarafından kaleme alınıp padişah iradesi ile yürürlüğe giren 4 Ekim 1882 tarihli EMT 14 , bir talimat ve uygulamalardaki çeşitli aksaklıklar üzerine muhtelif tarihlerde kaleme alınmış tezkirelerden oluşan bir eser olarak yayınlanmıştır. Eserdeki talimat ve tezkireler kronolojik olarak tab edilmemiş ise de burada uygun tarih sırası ile değerlendirilecektir. Eserde yer alan en eski tarihli yazı (14 Mart 1874) bir Sadaret tezkiresidir. 15 Bu tezkirede Maarif ve Evkâf Nezâretlerine hitaben; zaviyesi kalmayıp yalnız ismi mevcut olan zaviyedarlıkların başka birine tevcih edilmeyerek bunlara ait ücret ve hasılatın, bulundukları yerlerdeki ahalinin istifadesi için okullar yapılması yolunda sarf edilmesinin uygun görüldüğü bildirilmişti. Esasen EMT’ye kaynaklık eden bu tezkire önemli olmalıdır. Zira bundan sekiz yıl sonra yürürlüğe girecek EMT’nin zihniyet ve usul olarak bu tezkireden mülhem olduğu anlaşılmaktadır. Daha sonraki yıllara (1893) ait resmi bir kayıtta münderis vakıf gelirlerinin maarife terk ve tahsis edilmesinin 1874 yılında başladığı ifade edilmektedir. 16 Demek oluyor ki uygulama fiilen 1874 mali yılının Mart ayından itibaren başlamış olmakla birlikte talimatın yayınlanması 1882 yılında gerçekleşmiştir. Bu ara dönemle ilgili çok fazla kayda rastlanmamış olması, söz konusu uygulamanın genelleşmediğinin işareti olabilir. Kaldı ki aşağıda da görüleceği üzere talimatın yayınlanmasının üzerinden yıllar geçmesine rağmen uygulamada pek çok sıkıntı baş gösterecektir. Maarif Nezâreti’nin talimatı içeren eserde bu tezkireye yer vermiş olması, uygulamanın meşruiyetini temin için atılmış bir adım gibi görünmektedir. Talimatın yayınlanmasından iki yıl öncesine (Aralık 1880) ait resmi bir kayıtta münderis vakıf gelirlerinin maarife terki konusunun Babıali’nin gündeminde olduğu
13 Kodaman, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, s. 68-69. 14 Evkâf-ı Münderise Talimatı (1325), İstanbul: Matbaa-i Amire.
http://katalog.ibb.gov.tr/kutuphane2/kitablar/550005200051000490004900095001140011500069.pdf . (ET.15.11.2015) 15 EMT, s. 11. 16 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Maarif Nezâreti, Mektubi Kalemi (BOA. MF. MKT). Dosya Nr. 180, Gömlek Nr. 91 (1311.S.29/11 Eylül 1893) Bundan sonra DN/GN). Yüklə 16,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|