Atatürk üNİversitesi TÜRKİyat araştirmalari enstiTÜSÜ dergiSİ Sayı / Number 57 Güz / Autumn 2016
Yüklə 16,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
Sultan II. Abdülhamid’in Eğitim Politikalarının Mali Bir Veçhesi: Evkâf-ı Münderisenin Maarife Terki TAED
57* 1843
belirtilmişti. 17 Söz konusu talimatın yürürlüğe girmesinden hemen önceki günlerde konunun, Babıali’nin olduğu kadar taşra bürokrasisinin de gündeminde olduğu anlaşılmaktadır. Çünkü 1882 yılının Ağustos ayında Maarif Nezâreti’nden sadarete yazılan bir arzda Diyarbekir’de münderis vakıfların maarif idaresi tarafından elde edilmeye çalışılması üzerine evkâf memurlarının bu girişime engel olarak nihai kararın beklenmesinin tavsiye edildiği belirtilmiş ve ne yapılması gerektiği konusunda görüş istenmişti. Sadaret’ten Nezâret’e yazılan cevapta ise münderis vakıflarla ilgili talimatın henüz layiha hükmünde olduğu, hakkında irade çıkması üzerine yürürlüğe gireceği ve ondan sonra gerekli bilgilendirmelerin yapılacağı ifade edilmişti. 18
4 Ekim 1882 tarihli EMT’nin girişinde, Osmanlı ülkesine dört yüzden ziyade rüştiye mektebi açılmış olmasına rağmen bunların yeterli olmadığı, sayısı zaten az olan sıbyan mekteplerinin eğitim usullerinin yetersiz olduğu hususları üzerinde durulmuştur. Bundan dolayı memleketin her tarafında sıbyan mekteplerine ihtimam gösterilerek İstanbul’daki iptidâî mektepler gibi daha modern birer eğitim yuvaları olmalarına çalışıldığı ifade edilmiştir. Ancak devletin imkânlarının bu okulların masrafını kaldırmaya el vermediği de ortaya konarak başka bir finans kaynağının temin edilmesinin lüzumuna vurgu yapılmıştır. Bu anlayıştan hareketle toplumun ihtiyaçlarını gideren pek çok hayrat ve müberratın zaman içinde yok olma derecesine geldiği, dönemin ihtiyaçlarına cevap veremediği ve şunun bunun elinde şahsi menfaate müncer olduğu gibi gerekçeler sıralanmıştır. Bu türden münderis (yok olmuş) hayratın gelirlerinin haksız kazanç sahiplerinden kurtarılıp hayırlı bir amaca yönlendirilmesi gerekmektedir. Böylece hayır sahiplerinin de asıl amaçları olan sevaba nail olacakları belirtilmiştir. Hangi tür vakıfların münderis sayılacakları ise şu açıklamalarla ifade edilmiştir: Tevliyetler (vakıf yöneticilikleri) ya irsî bir surette evladiyet üzeredir ya da sadaka tevliyeti suretiyledir. Evladiyet üzere olan tevliyetlerde gelirler vâkıfın tahsis ettiği yöne (meşrûtun-leh) sarf olunacağından bu tür vakıflara müdahale zaten uygun değildir. İkinci sınıf olan sadaka tevliyetinde ise mütevelliler padişah tevcihi ile mutasarrıf olmuşlardır. Bunlardan hayrat ve müberratı mevcut olanları ya da münderis olup da cami, medrese, mektep, çeşme ve köprü gibi herkesin yararlandığı birimleri bulunan vakıflar imar ve ihya ettirilir. Vakfın fazla gelirlerinden uygun bir miktarı mütevellisine tahsis edilir ve kalan kısmı maarif sandığına nakledilir. 19 Buradan anlaşıldığı üzere mütevelliliği evladiyet üzere olan vakıflarda devletin denetim ve teftiş dışında bir müdahalesi söz konusu
17
18 BOA. İrade Dâhiliye (İ. DH.) 862/69033 (1299.Za.8/21 Eylül 1882). Münderis vakıfların maarif idarelerince ilhakı yolunda çıkarılan resmi ilan için bk. Mahmud Cevad, Maarif-i Umumiye Nezareti, s. 190. 19 EMT, s. 2-3. 1844 * TAED
57
Yakup KARATAŞ
değildir. Yani zamanla soyları kesilmiş mütevellilerin vakıflarının ya da artık kullanılamaz hâlde bulunan kervansaray gibi münderis ve metruk yapıların vakıflarının padişah tarafından sadaka tevliyeti üzere başkalarına tevcih edilmiş olanları Evkâf-ı Münderise kapsamında ele alınmıştır. Bu tür vakıfların asli hâllerine dönüştürülmesindense eğitim alanında kullanılmasının daha önemli olduğu da göz önüne alındığında bunların maarife tahsisi daha makul görülmüştür. Talimattaki bu tanım ve tahsislere bakıldığında ve taşradaki uygulamalar da hesap edildiğinde vakıf hukuku ve muamelatı açısından oldukça karmaşık bir sürecin başlayacağını tahmin etmek zor olmaz. Nitekim talimata göre münderis vakıfların tespit edilmesi ve gelirlerinin idaresi için her yerde birer meclis kurulması kararlaştırılmıştır. Başkanlığını maarif müdürlerinin yapacağı bu meclislerde memleket eşrafı ve hamiyet erbabından garazsız ve istikamet sahibi üçer aza, bir sandık emini ve bir kâtip bulunacaktır. Sancak ve büyük kazalarda bu meclislerin şubeleri bulunacak ve azalar fahri olarak hizmet verecektir. Meclislerin başlıca görevleri; maarif sandığına ait olan miktarın ayarlanması, vakıf gelirlerinin idaresi, vakıf arazilerinden gelen gelirlerin düzgün bir şekilde toplanması, sandıkta her sene biriken paranın ayrıntılı muhasebesinin görülmesi, biriken parayla ne kadar okul yapılacaksa bunun vilayet idare meclisine bildirilmesi ve verilecek karar üzerine icabının yapılması şeklinde özetlenmiştir. Vali, defterdar, mutasarrıf, kadılar ve müftüler de bu meclislerin çalışmalarında hususi nezaret ve yardımda bulunacaklardır. 20 EMT münderis sayılacak vakıflar ve bu vakıfların gelirlerinin idaresini bu şekilde tespit etmiştir. Bu tespitlere göre memlekette maarif ve evkâf alanlarında bir seferberliğin başladığına hükmetmek gerekir. Talimatın yayınlanmasından on dört gün sonra Dâhiliye Nezâreti’nden Maarif ve Evkâf Nezâretleri ile Meşihat ve Divan-ı Hümayun’a yazılan bir tezkirede münderis vakıflar hakkında talimatta ortaya konan hususlar özet şeklinde geçilerek talimatın vilayetlere ve müstakil mutasarrıflıklara da gönderildiği ifade edilmiştir. Mevzu ile alakalı tüm birimlerin talimatın içeriğine uygun hareket etmelerinin padişah emri olduğu üzerinde durulmuştur. 21
Münderis vakıfların maarife terk ve tahsisi hususunda devletçe atılan adımların vilayetlerce de desteklenmesi gibi bir zorunluluk vardı. Zira uygulamanın amacına ulaşabilmesi için merkez ve taşra birimlerini koordineli çalışması gerekmekteydi. Yukarıda Dâhiliye Nezâretinin bu anlamda tüm vilayet ve müstakil sancaklara bu yolda birer genelge gönderdiği ifade edilmişti. 19 Kasım 1882’de yani talimattan iki buçuk ay sonra Maarif Nezâretinden yine
20 EMT, s. 3-6. 21 EMT, s. 8-9. Yüklə 16,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|