Avtomobil texnikasi

 
82 
                                     
2
0
792
.
0
2
N
L
M
N





 






yanacaq
.
mol
molN
2
,                                      (10.17) 
burada N
2 
– qaz yanacağının tərkibində olan azotun miqdarıdır, mol. 
Yanma məhsullarının ümumi miqdarı: 
                     
2
2
2
2
2
N
O
O
H
CO
M
M
M
M
M









 






yanacaq
.
mol
mehsuları
.
yan
.
mol
.                           (10.18) 
Yanacağın  natamam  yanması  zamanı  isə 

<1  olduğundan,  yanma  məhsulları  kimi  karbon 
qazı (CO
2
), dəm qazı (CO), su buxarı (H
2
O), sərbəst  şəkildə hidrogen (H
2
) və azot (N
2
) alınır. Bu 
komponentlərin miqdarı aşağıdakı kimi təyin edilir: 
                               
0
208
0
1
1
2
12
2
L
.
K
C
M
CO






 






yanacaq
.
kq
kmolCO
2
,                                   (10.19) 
                               
0
208
0
1
1
2
L
.
K
M
CO





 






yanacaq
.
kq
kmolCO
,                                            (10.20) 
                               
0
208
0
1
1
2
2
2
L
.
K
K
H
M
O
H






 






yanacaq
.
kq
O
kmolH
2
,                               (10.21) 
                               
0
208
0
1
1
2
2
L
.
K
K
M
H





 






yanacaq
.
kq
kmolH
2
,                                         (10.22) 
                               
0
792
.
0
2
L
M
N


 






yanacaq
.
kq
kmolN
2
,                                                        (10.23) 
burada  K  –  yanma  məhsularının  tərkibində    olan  hidrogen  və  dəm  qazının  miqdarları  nisbətini 






CО
H
М
М
2
 göstərir (benzin üçün K = 0.45÷0.5). 

<1 olduqda yanma məhsullarnın ümumi miqdarı: 
0
2
792
.
0
2
12
2
2
2
2
L
H
C
M
M
M
M
M
M
N
H
O
H
CO
CO









, 
yanacaq
.
kq
mehsulları
.
y
.
kmol
. (10.24) 
 
 
YOXLAMA SUALLAR 
 
1. Nəzəri tələb olunan və ya "stexiometrik" hava miqdarı nəyə deyilir?  
1  kq  yanacağın  tam  yanması  üçün  nəzəri  lazım  olan  havanın  miqdarı  hansı  düsturlarla 
hesablanır?  
Hava artıqlıq əmsalı nəyə deyilir və hansı düsturla hesablanır? 
2. 
1


 və 
1


 olan zaman yanma məhsulları hansılardır və hansı düsturlarla hesablanırlar? 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
83 
Mühazirə 11 
Yanıcı və işçi qarışıqların molekulyar dəyişmə əmsalları. 
 
11.1. Kimyəvi və həqiqi molekulyar dəyişmə əmsalları. 
 
Yanma  nəticəsində  işçi  cismin  mol  miqdarının  dəyişməsini  yanma  məhsulları  və  yanıcı 
qarışığın mol miqdarları fərqi kimi təyin etmək olar: 
                                            
1
2
М
М
М









yanacaq
kq
qar
iş
kmol
.
.
.
.
.                                          (11.1) 
Maye  yanacaqlarla  işləyən  mühərriklərdə  yanma  məhsullarının  ümumi  mol  miqdarı  həmişə 
yanıcı  qarışığın  mol  miqdarından  çox  olur.  Buna  səbəb  yanma  zamanı  kimyəvi  reaksiyalar 
nəticəsində  yanacaq molekullarının parçalanması və yeni molekulların əmələ gəlməsidir. Yanma 
məhsullarının  mol  miqdarının  artması  yaxşı  haldır.  Belə  ki,  bunun  nəticəsində  yanma 
məhsullarının  həcmi  artır.  Bu  isə  öz  növbəsində  qazların  genişlənməsi  zamanı  faydalı  işin 
artmasına səbəb olur. 
Qaz  yanacaqlarının  yanması  zamanı  yanma  məhsullarının  ümumi  mol  miqdarının  artması 
yanacağa  daxil  olan  karbohidrogen  birləşmələrinin  təbiətindən,  onların  miqdarı  ilə  hidrogen  və 
dəm  qazının  nisbətindən  asılıdır.  Ona  görə  də  qaz  yanacaqları  ilə  işləyən  mühərriklərdə  yanma 
məhsullarının mol miqdarı yanıcı qarışığın mol miqdarından çox və yaxud da az ola bilər. 
Yanma  zamanı  yanma  məhsularının  mol  miqdarının  dəyişməsi  yanıcı  qarışığın  kimyəvi 
molekulyar  dəyişmə  əmsalı  ilə  xarakterizə  olunur.  Yanıcı  qarışığın  kimyəvi  molekulyar  dəyişmə 
əmsalı  dedikdə  yanma  məhsullarının  ümumi  mol  miqdarının  yanıcı  qarışığın  mol  miqdarına 
nisbəti başa düşülür: 
                                                     
1
1
2
0
1
М
М
М
М





.                                                        (11.2) 
Yanıcı qarışığın kimyəvi molekulyar dəyişmə əmsalı həmişə 1-dən böyük olub, hava artıqlıq 
əmsalı azaldıqca artır. 
Mühərrikin  silindrində  yalnız  yanıcı  qarışıq  (
1
М )  deyil,  həm  də  yanma  məhsullarının 
silindrdən xaric olunmayan hissəsi, yəni qalıq qazlar (
r
М ) da olur. Yanıcı qarışıqla qalıq qazların 
mol miqdarlarının cəmi işçi qarışıq (
r
M
М 
1
) adlanır. 
Silindrdəki  qalıq  qazların  miqdarı  qalıq  qazlar  əmsalı  (
r

)  ilə  xarakterizə  edilir  və  qalıq 
qazların mol miqdarının yanıcı qarışığın mol miqdarına nisbəti kimi təyin edilir: 
                                                              
1
М
М
r
r


.                                                                (11.3) 
Yanma  zamanı  işçi  qarışığın  həcminin  dəyişməsini  xarakterizə  etmək  üçün  işçi  qarışığın 
həqiqi molekulyar dəyişmə əmsalından (  ) istifadə olunur. Bu əmsal aşağıdakı kimi təyin olunur: 
                                                 
r
r
r
r
М
М
М
М










1
0
1
2
.                                                   (11.4) 
(11.4)  formulundan  göründüyü  kimi  işçi  qarışığın  həqiqi  molekulyar  dəyişmə  əmsalı  qalıq 
qazlar əmsalından (
r

) və yanıcı qarışığın kimyəvi molekulyar dəyişmə əmsalından (
0
 ), o isə öz 
növbəsində  yanacağın  tərkibindən  və  hava  artıqlıq  əmsalından  asılıdır.  İşçi  qarışığın  həqiqi 
molekulyar dəyişmə əmsalına ən çox hava artıqlıq əmsalı təsir edir və 

-nın kiçilməsi ilə    artır. 
Müxtəlif tip mühərriklər üçün    aşağıdakı hədlərdə dəyişir: 
- qığılcımla alışdırmalı mühərriklərdə 
12
.
1
02
.
1



;  
- dizel mühərriklərində 
06
.
1
01
.
1



. 
 
 
 

---