78
Yanacağın orta elementar tərkibinə görə onun aşağı yanma istiliyi hesablanır:
W
H
S
O
H
C
H
u
9
51
.
2
89
.
10
6
.
125
91
.
33
kq
MC
,
burada:
C,
H,
O,
S – müvafiq olaraq, 1
kq yanacağın tərkibindəki karbonun, hidrogenin, oksigenin
və kükürdün kütlə miqdarlarıdır,
W – vahid miqdarda yanacağın tərkibindəki su buxarının
miqdarıdır.
Cədvəl 9.6
S.S.
Yanacaq
Aşağı yanma istiliyi
kq
MC
Oktan ədədi
1
Benzin A-80
43.93
76
2
Benzin A-93
44
93
3
Benzin A-95, "Aral Super"
44.5
95
4
Benzin A-98, "Super Plus"
44.9
98
5
"Premium", "İP Plus 100"
47.8
100
6
"Aral Ultimate"
49
102
7
Etanol E85
46
94-96
8
Metanol
48.5
108.7
9
Sıxılmış təbii qaz (STQ)
30÷50
100-102
10 Mayeləşdirilmiş neft qazı (MNQ)
47
90÷110
11 Qaz kondensatı
38÷44
85÷95
12
Bioqaz: -heyvanat
mənşəli
-bitki mənşəli
15.5÷24.0
5.0÷6.7
136
132
13 Generator qazı
0.0184÷0.0188
95÷110
Cədvəl 9.7
S.S.
Yanacaq
Aşağı yanma istiliyi
kq
MC
Setan ədədi
1
Dizel
42.44
45÷50
2
Sintetik dizel
43.1
43÷48
3
Biodizel
37.27
43÷50
Cədvəl 9.8
S.S.
Qaz
Qaz yanacağının tərkibi, hər
3
m
və ya
mol üçün
%-lə
Təbii
qaz
Mayeləşdirilmiş
neft qazı
Qaz
kondensatı
Bioqaz
Generator
qazı
1
Metan (CH
4
)
90
-
80÷90
50÷80
40÷60
2
Etan (C
2
H
6
)
2.96
-
-
-
-
3
Propan (C
3
H
8
)
0.17
50÷60
-
-
-
4
Butan (C
4
H
10
)
0.55
40÷50
-
-
-
5
Pentan (C
5
H
12
)
-
1÷5
2-2.5
-
-
6
Heksan (C
6
H
14
)
-
3÷9
7÷17.5
-
-
7
Ağır karbohidrogenlər (C
n
H
m
)
0.42
-
0.1
-
-
8
Hidrogen (H
2
)
0.28
-
-
-
-
9
Dəm qazı (CO)
0.28
-
-
-
10
Karbon qazı (CO
2
)
0.47
-
-
20÷50
30÷35
11
Hidrogen-sulfid (H
2
S)
-
-
-
1-2
-
12
Azot (N
2
)
5.15
-
-
-
-
79
YOXLAMA SUALLAR
1. Yanacaqların hansı növləri var?
2. Yanacaqların alınma üsulları hansılardır?
3. Qığılcımla alışdırılmalı mühərriklərin yanacaqları hansılardır?
4. Benzinlər hansı fiziki-kimyəvi xassələri ilə xarakterizə olunur?
5. Oktan ədədi nədir və necə təyin edilir?
6. Motor üsulu ilə tədqiqat üsulunun fərqi nədən ibarətdir?
7. Dizel mühərriklərinin yanacaqları hansılardır?
8. Dizel yanacaqları hansı fiziki-kimyəvi xassələri ilə xarakterizə olunur?
9. Setan ədədi nədir və necə təyin edilir?
10. Qaz mühərriklərinin yanacaqları hansılardır?
11. Qaz yanacaqlarının maye yanacaqlara nəzərən hansı üstünlükləri vardır?
12. Yanacaqların orta elementar tərkibi nəyə deyilir?
80
Mühazirə 10
Hava artıqlıq əmsalı, yanıcı və işçi qarışıqlar, yanma məhsulları.
Vahid yanacaq miqdarının (həcm və yaxud çəki ilə) tam yanması üçün müəyyən miqdarda
hava lazımdır ki, bu da
nəzəri tələb olunan və ya
''stexiometrik'' hava miqdarı adlanır. 1
kq maye
yanacağın tam yanması üçün tələb olunan havanın nəzəri miqdarı aşağıdakı düsturla təyin edilir:
a) kütlə vahidi ilə
O
S
H
C
.
l
8
3
8
23
0
1
0
yanacaq
.
kq
hava
.
kq
(10.1)
b) həcm vahidi ilə
32
32
4
12
208
0
1
0
О
S
H
C
.
L
yanacaq
.
kq
hava
.
kmol
(10.2)
Qaz yanacaqları üçün 1
mol və yaxud 1
3
m
yanacağın tam yanması üçün tələb olunan
havanın miqdarı:
r
m
n
О
H
C
r
m
n
.
l
2
4
208
0
1
0
yanacaq
m
hava
m
3
3
. (10.3)
Mühərrikin iş şəraitindən, gücün tənzimlənməsi və qarışığın hazırlanması üsulundan, habelə
yanacağın yanma şəraitindən asılı olaraq yanacağın vahid miqdarına düşən havanın həqiqi miqdarı
''stexiometrik'' hava miqdarından az, ona bərabər və yaxud ondan böyük ola bilər.
1
kq yanacağın yanması zamanı yanmada iştirak edən havanın həqiqi miqdarının (
L və yaxud
l) ''stexiometrik'' hava miqdarına (
0
L və yaxud
0
l
) olan nisbətinə
hava artıqlıq əmsalı (
) deyilir:
0
0
l
l
L
L
. (10.4)
Cədvəl 10.1
Daxili yanma mühərrikləri
Karbüratorlu
mühərriklər üçün
0.8
0.96
Forkamer-məşəllə alışdırmalı benzin mühərrikləri üçün
0.85
0.98
və daha çox
Benzin püskürməli avtomobil mühərrikləri üçün
0.85
1.3
Həcmi qarışdırmalı bölünməmiş yanma kamerli (birkamerli) dizel
mühərrikləri üçün
1.5
1.7
Təbəqəli qarışdırmalı və bölünməmiş yanma kamerli (birkamerli)
dizel mühərrikləri üçün
1.5
1.6
Burulğan yanma kamerli (ikikamerli) dizel mühərrikləri üçün
1.25
1.40
Ön yanma kamerli (ikikamerli) dizel mühərrikləri üçün.
1.3
1.45
Üstəlik doldurulan dizel mühərrikləri üçün
1.5
2.2
Hava artıqlıq əmsalının azaldılması mühərrikin gücünün artırılmasının əsas yollarından biridir.
Belə ki, mühərrikin litrajının sabit saxlandığı halda
-nın kiçildilməsi onun gücünün artırılmasına
səbəb olur. Lakin
-nın azaldılması ilə natamam yanma artır, mühərrikin qənaətliliyi pisləşir və
hissələrin termiki gərginliyi artır. Əslində tam yanma
1
qiymətində deyil,
1
qiymətlərində
baş verir. Çünki
1
qiymətində elə bir homogen yanıcı qarışıq hazırlamaq mümkün deyildir ki,
orada hər bir yanacaq hissəciyinin payına lazımi miqdarda hava düşsün.
Müxtəlif tip daxili yanma mühərrikləri üçün mühərrikin nominal iş rejimində hava artıqlıq
əmsalı cədvəldə göstərilən hədlərdə qəbul edilir (cədvəl 10.1).
Yanıcı qarışıq təmiz hava və yanacaq buxarlarının qarışığına deyilir. Qığılcımla alışdırmalı
benzin mühərriklərində yanıcı qarışığın mol miqdarı (
1
М ) aşağıdakı düsturla təyin edilir:
y
m
L
М
1
0
1
yanacaq
.
kq
.
qar
.
yan
.
kmol
, (10.5)