37
10. İNNOVASİYA LAYİHƏLƏRİ. LAYİHƏLƏRDƏ RİSK
AMİLLƏRİ VƏ ONLARLA MÜBARİZƏ
İnnovasiya
layihələri
yeni
sistemlərin
və
texnologiyaların yaradılması nou-hau və digər yeniliklər əldə
etmək məqsədilə həyata keçirilən layihələrə deyilir. İnnovasiya
layihələrinin müxtəlif əlamətlərə görə təsnifatı şəkil 10.1-də
göstərilmişdir.
İnnovasiya layihələri
Tədqiqat layihələri
Təşəbbüs xarakterli
Nəşr
İnformasiya
sistemlərinin
yaradılması
Ekspedisiya işlərinin
aparılması
Maddi-texniki bazanın
inkişafı
Kollektiv istifadə
mərkəzlərinin
yaradılması
Vençur
layihələri
Elmi-texniki cəhətdən
əhəmiyyətli
Pioner xarakterli
Qabaqlayıcı
Yenilikli
Modernizəedici
Miqyası
Monolayihə
Multilayihə
Meqalayihə
Şəkil 10.1. İnnovasiya layihələrinin təsnifat sxemi
38
İştirakçıların sayına, ətraf mühitə təsirinə və ölçülərinə
görə layihənin miqyası müəyyənləşdirilir. Bu baxımdan kiçik,
orta, böyük və nəhəng layihələr mövcuddur.
Monolayihə özünəməxsus növə, miqyasa və struktura
malik olan ayrıca bir layihədir.
Multilayihə bir neçə monolayihədən təşkil olunmuş
layihələr kompleksidir.
Meqalayihə özündə mono və multilayihələri birləşdirən
məqsədli proqram və ya inkişaf proqramlarıdır.
İştirakçıların sayına, ətraf mühitə təsirinə və ölçülərinə
görə layihənin miqyası müəyyənləşdirilir. Bu baxımdan kiçik,
orta, böyük və nəhəng layihələr mövcuddur.
Monolayihə özünəməxsus növə, miqyasa və struktura
malik olan ayrıca bir layihədir.
Multilayihə bir neçə monolayihədən təşkil olunmuş
layihələr kompleksidir.
Meqalayihə özündə mono və multilayihələri birləşdirən
məqsədli proqram və ya inkişaf proqramlarıdır.
Layihənin növü onun yerinə yetirdiyi mühit və fəaliyyət
sahəsi ilə müəyyənləşdirilir. Məsələn, təşkilatı layihə, texnoloji
layihə, təhsil layihəsi, iqtisadi layihə, qarışıq layihə və s.
İnnovasiya layihələrin həyata keçirilməsi risk amili ilə
bağlıdır.
İştirakçıların sayına, ətraf mühitə təsirinə və ölçülərinə
görə layihənin miqyası müəyyənləşdirilir. Bu baxımdan kiçik,
orta, böyük və nəhəng layihələr mövcuddur.
İnnovasiya menecmentində riski şirkətin bazarda
gözlənilən tələbatı tapmayan yeni məhsulların və xidmətlərin
istehsalına, yeni texnikanın və texnologiyanın işlənib
hazırlanmasına, eləcə də gözlənilən səmərəni verməyən
idarəetmə innovasiyalarına qoyulan sərmayələrin itirilmə
ehtimalı kimi qiymətləndirirlər.
İnnovasiya
layihələrinin
riski
qeyri-müəyyənlik
şəraitində gözlənilən nəticəni ehtimal xarakterli nəzərə alır.
39
11. İNNOVASİYA FƏALİYYƏTİNİN VERƏ BİLƏCƏYİ
SƏMƏRƏ VƏ ONUN HESABLANMASI
İnnovasiya fəaliyyətindən əldə olunan səmərənin
strukturu şəkil 11.1.-də göstərilmişdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, elmi-texniki, sosial və ekoloji
səmərələr iqtisadi potensiala malikdirlər.
İnnovasiya fəaliyyətindən əldə olunan səmərənin
hesablanması 4 göstərici sistemində aparılır:
1) Təmiz diskontlaşdırılmış gəlir (net present value)-
layihənin həyata keçirilməsi periodunda ödəniş axınlarının
N
bu günə gətirilmiş (diskontlaşdırıl-mış) cəmidir.
İnnovasiya fəaliyyətindən alınan səmərə
növləri
Meydana çıxma
formasına görə
Məzmununa görə
İnnovasiyanın təşkilatda
(daxildə) həyata
keçirilməsindən əldə
olunan səmərə
Yeniliklərin
satılmasından (xarici)
əldə olunan səmərə
İqtisadi
səmərə
Elmi-texniki
səmərə
Sosial
səmərə
Ekoloji
səmərə
Şəkil 11.1. İnnovasiya fəaliyyətindən əldə olunan səmərənin strukturu
40
CF
ödənişlər axını (Cash Flow)
t
CF
- layihənin realizə
periodunun hər t ilindəki (
N
t
,...,
1
) ödəniş,
IC
(Invested
Capital)
0
CF
IC
ölçüsündəki ilkin kapital qoyuluşudur.
Ödənişlər axını adı altında
CF
cari mədaxil və
məxaricinin saldosu, bəzən isə təmiz gəlir və eləcə də
beynəlxalq maliyyə hesablaşması sisteminin müəyyən etdiyi
EBITDA göstəricisi (Earnings before Interests, Taxes,
Depreciation and Amortization)- faizlərə görə ödəmələr, vergi
ödəmələri və amortizasiya xərcləri çıxıldıqdan sonra yerdə
qalan mənfəət nəzərdə tutulur. Təmiz diskontlaşdırılmış gəlirin
meyarlıq qiyməti > 0 olmalıdır.
t
t
N
t
i
CF
CI
NRV
1
1
,
2) Mənfəətlilik indeksi (Profitability Index)-təmiz dis-
kontlaşdırılmış gəlirin
NRV
ilkin investisiyalara
)
(IC nisbəti
ilə tapılır. Bu göstərici əldə olunan mənfəətin xərclərdən neçə
dəfə çox olduğunu göstərir. Meyarlıq qiyməti > 1.
Bu göstərici
)
(NRV
ilə bağlıdır. O eyni elementlər
üzərində qurulur və onun qiyməti
)
(NRV
-dən asılıdır: Əgər
)
(NRV
müsbətdirsə
PI
> 1 və əksinə. Əgər
PI
< 1- layihə
səmərəsizdir.
CI
NRV
PI
3)
Ödəmə müddəti (Pay-Back Period)- bu, aylarla,
illərlə ölçülən elə bir müddətdir (perioddur) ki, həmin vaxtdan
başlayaraq ilkin qoyulmuş vəsaitlər
CI
və layihə ilə bağlı olan
digər xərclər onun həyata keçirilməsinin ümumi nəticələri
)
(CI
tərəfindən üstələnir.
Kriterial qiyməti <
N