Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu
Yüklə 1,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
179 bəhs açılan məsələlərdən xəbərsizliyi ilə bağlı and- amanlarına baxmayaraq, Sultan II Əbdülhəmid fər- man (təbii ki, “Füyuzat”ın bağlanması haqda!) yazdı- rır və Bakı padşahına çatdırmağı əmr edir. Göründüyü kimi, Cəlil Məmmədquluzadə bir qə- dər sarkastik şəkildə də olsa hadisələrin başvermə sə- bəbini və gedişini ümumən dəqiq izah etmişdi. Əgər həqiqətən də belə olmuşdusa (mənbələr digər versiyaya ümumiyyətlə yer qoymur) o zaman “Füyu- zat”ın Sultan Əbdülhəmidə hansı saylarında və hansı şəkildə sataşması məsələsinə də aydınlıq gətirməyə ehtiyac var. Ümumi xarakterli tənqidi mülahizələri bir tərəfə qoysaq, məcmuənin konkret şəkildə nə zaman, hansı yazıda Sultanın bostanına daş atdığını müəyyən etmək çətindir. Bütünlükdə materialların diqqətli təh- lili jurnalın sonuncu – 32-ci sayına qədər yalnız Əli bəyin özünün yazılarında təsadüf olunan bir-iki istisna xaricində “Füyuzat”da onun adının ümumiyyətlə çə- kilmədiyini söyləməyə əsas verir. Yalnız sonuncu say- dakı vida yazısında işin bitdiyini və zərbənin haradan endirildiyini yaxşı bilən Əli bəy artıq açıq mətnlə sultan rejiminə münasibətini ortaya qoyaraq “II Əb- dülhəmidin otuz sənədən bəri müənnidanə bir keyfi- istibdad ilə inlətdiyi türklərin göylərə süud edən dudi- ahi (ah dumanı) “Yıldız”ın ətrafını oylə kəsif bir surətdə bürümüşdür ki, o gülşən saray Sultan Həmidin başına zindan kəsilmişdir” – deyə yazırdı 1 . Müəllif təkcə kəskin tənqidlə kifayətlənməmiş, 1 Ə.H. Pərdə eniyor, “Füyuzat”, 1907, say 32, s. 500. 180 türklərə onilliklər boyu içində yaşadıqları dəhşətli və- ziyyətdən çıxış yolu da göstərmişdi: “Sultan Əbdülhə- midin cihaddan-filandan qorxusu yoxdur. Onun yega- nə qorxduğu, otuz sənədən bəri görməkdən, eşit- məkdən təəşşüş etdiyi (xoflandığı) şey hürriyyət və qanuni-əsasidir. Ancaq bu iki kəlmeyi-əfsunkaranə ilə ona qalib gəlmək olar. O, üzərinizə top və tüfəng sədası ilə gəlsin, siz ona hürriyyət və qanuni-əsasi nidası ilə hücum ediniz. Vallah, billah tab gətirəməz, məğlub olur, qarşınızda donub qalır və otuz sənəlik asari-istibdadkaranəsi tar-mar olub gedər” 1 . Nəhayət, sonuncu sayda II Əbdülhəmidin karika- turası, habelə tanınmış türk satira ustası Əşrəfin “Lüzumu varmıdır böylə vəkilin, ya rəsulillah?” 2 – misrası ilə başlayan və islam Peyğəmbərinə Yer üzün- dəki xəlifəsindən – sultandan şikayət motivləri üzə- rində köklənən qəsidəsi çap edilmişdi. Göründüyü kimi, əslində sərt reaksiya post-faktum – yəni artıq jurnalın bağlanması xəbərinin gerçək ol- duğu bilindikdən sonra bildirilmişdi. Füyuzatçılar məcmuənin bağlanması hökmünün haradan verildiyini öyrənəndən sonra tribuna əllərindən alınmamış müs- təbid sultan haqqında düşündüklərini ilk dəfə açıq şə- kildə dilə gətirmişdilər. Belə olduğu təqdirdə Hacının pulu ilə çıxan jurnalda şəxsinə sataşıldığını iddia edərkən Sultan Əbdülhəmidin yalnız hansısa ötəri bir işarəyə, Ezop dili ilə söylənmiş müşahidəyə əsaslan- ması o qədər də inandırıcı təsir bağışlamır. Fikrimcə, 1 Ə.H. Pərdə eniyor, “Füyuzat”, 1907, say 32, s. 500. 2 Orada, s. 501. 181 Mirzə Cəlil də “Füyuzat”ın qapanma səbəblərini sona qədər açıqlamamışdı. Osmanlı hökmdarının incikliyi arxasında yalnız onun qurduğu rejimə tənqidi müna- sibət yox, şəxsi planda acılanması, incik salınması ilə bağlı üstüörtülü işarə yox, daha ciddi və əsaslı sə- bəblər dayanmalı idi. Belə səbəblər isə yetərincə idi və çox güman ki, İkinci Əbdülhəmidin xəfiyyələri məcmuənin nəşrinin sürdüyü bir ilə yaxın müddət ər- zində kifayət qədər sanballı dosyelər hazırlamışdılar. Mənim nəzərimdə Əli bəy Hüseynzadənin Bakıda əsasını qoyduğu “Füyuzat” müəyyən dərəcədə Alek- sandr Gertsenin Londonda çap etdiyi “Kolokol” qəze- tinə bənzəyir. Mütləqiyyət mərkəzindən uzaqlıq hissi hər iki ədibin əl-qolunu və dilini əməlli-başlı açmışdı. “Kolokol”u burada təhlil etməyə lüzum görmürəm. “Füyuzat”ın da eyni yükü daşıdığını, Gertsenin nəşri çar II Aleksandrı haldan çıxardığı kimi, Əli bəyin buraxdığı məcmuənin də II Sultan Əbdülhəmidin höv- sələsini daraltdığını inandırıcı şəkildə görmək üçün jurnalın müəlliflərini, burada çap olunan əsərləri və üz qabığında verilmiş şəkilləri gözdən keçirmək kifayət- dir. “Füyuzat”ın birinci sayının üz qabığında 1876-cı ildə qəbul edilmiş ilk türk konstitusiyasının müəllifi, sədrəzəm Midhət Paşanın portreti və haqqında Əli bəyin yazdığı böyük məqalə verilmişdi. 4-cü sayda üz qabığını doktor Abdulla Cövdətin, 6-cı sayda Əlihey- dər Midhət Paşazadənin, 11-ci sayda Namiq Kamalın, 17-ci sayda Sultanı taxtdan salmağa çalışan “şəhidi- hürriyyət” Əli Süavinin, 21-ci sayda Rəcaizadə Mah- 182 mud Əkrəmin, 26-cı sayda Tofiq Fikrətin və b. por- tretləri bəzəyirdi. Təkcə elə bu fakt hər şeydən xof- lanan sultanı haldan çıxarmaq üçün kifayət idi. Çünki II Əbdülhəmid onların çoxunu yalnız səltənətin deyil, həm də özünün qatı düşməni sayırdı. Bunu hökmdarın həmin şəxslərə münasibətindən də görmək mümkün- dür. İki dəfə sədrəzəm mövqeyinə yüksələn Midhət Paşa (1822-1884) sultanın istəyi ilə ölümə məhkum edilmiş, yalnız ingilislərin işə qarışmasından sonra cəzası ömürlük həbslə dəyişdirilmişdi. Ancaq az sonra gizli əmr əsasında Taifdə, həbsxanada qətlə yetiril- mişdi. Əli Süavi (1839-1878) II Əbdülhəmidi devir- məyə təşəbbüs göstərdiyi üçün mühafizə rəisi tərəfin- dən öldürülmüşdü. İttihad və Tərəqqi partiyasının qu- rucuları sırasında yer alan Abdullah Cövdət (1869- 1932) Əli bəyin gənclik dostu idi 1 . Əsgəri Tibbiyyə Məktəbində birlikdə təhsil almışdılar. Sultan xəfiyyə- lərinin təqibindən əvvəlcə Fransa və İsveçrədə, sonra Misirdə sığınacaq tapmışdı. Radikal islahatçı əhval- ruhiyyəsi ilə seçilən məşhur “İctihad” məcmuəsini nəşr edirdi. “Sultanın ehsanlarını, rütbələrini, məmu- riyyətlərini rədd və xədivi-Misrin təəssütünü qəbul etməyərək məqsədi-müqəddəs uğrunda mal və mül- kümü, həyatımı fəda etmək qayeyi-amalımdır” 2 , – de- yən Əliheydər bəy Midhət Paşazadə (1879-?) də II 1 Daha geniş məlumat almaq üçün bax. Vilayət Quliyev. Abdullah Cövdətin Əli bəy Hüseynzadəyə məktubları. “525-ci qəzet”, 7,14,23 mart 2016-cı il sayları. 2 Turani. Midhət Paşazadə Əli Hyedər bəy, “Füyuzat”, say 6, s. 91. Yüklə 1,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|