14
hərfi qərbdə Rum diyarına, şərqdə Çinə qədər uzanan bütün yağma, toxsı,
oğuz boyları ilə arğuların bəzilərinin dilində y olur. Rum ölkəsinə doğru
uzanan qıpçaqlar və onlara uyanlar tərəfindən dh hərfi z kimi
deyilir”(15,106). “Rum ölkəsindən Çinə qədər bütün oğuzlar və köçərilər
davamlılıq bildirən ka və ğ hərflərini qısalıq üçün atırlar”(15,497). “Yuxarı
Çinə qədər çigil, yağma, toxsı dillərində sözlər zəmməli, Rum ölkəsinə
qədər oğuzlar, suvarlar və qıpçaqların dilində fəthəli olur” (17,143) və s.
Dissertasiyanın II fəsli “Divan”da oğuz leksikası. Onların leksik-
semantik xüsusiyyətləri” adlanır və iki bölmədən ibarətdir. “Mahmud
Kaşğari tərəfindən müəyyənləşdirilən oğuz leksikası” adlanan birinci
bölmədə göstərilir ki, apardığımız araşdırmalara görə, Mahmud Kaşğari öz
“Divan”ında təqribən 28 türk dilinin və yaxud dialektinin leksik vahidlərini
əks etdirir. O, “Divan”da bir sıra dillərə aid verdiyi sözləri xüsusiləşdirərək,
onların hansı dilə və yaxud dialektə mənsub olduqlarını göstərdiyi kimi,
oğuzlara aid sözləri də ayrıca qeyd etmişdir. Mahmud Kaşğari “Divan”da
digər dillərə aid olan sözləri, leksik vahidləri bəzən oğuz sözləri ilə də
tutuşdurmuşdur.
Prof. Ə.Nəcibə görə, “Divan”da oğuz dilinə aid 232 leksik vahidə
təsadüf olunur (28, 36). Bizim apardığımız hesablamalara görə isə təqribən
300-ə yaxın söz var. Mahmud Kaşğari bu sözləri xüsusiləşdirərkən onları
təkcə leksik-semantik xüsusiyyətlərinə görə deyil, fonetik və morfoloji
xüsusiyyətlərinə görə də digər türk sözlərindən fərqləndiklərini nəzərə
çatdırmış, onların hansı əsaslarla oğuz dilinə aid olduğunu bildirmək
istəmişdir.
Beləliklə, Mahmud Kaşğarinin “Divan”da oğuz dilinə aid etdiyi
leksik vahidlərdən bəzilərini aşağıda nümunə kimi göstəririk:
با EP : təkid və mübaliğə ədatı. Bir şey həddən artıq gözəllikdə
vəsf edildiyi zaman söylənir. “Ep edhgü nənq = ep eyi, gerçəkdən yaxşı
şey”. Oğuzlar bəmbəyaz mənasında “ap ağ” deyirlər (15,109). DTS-də
bu ədat bu məzmunda işlənmişdir (26,175). DTS-də bu ədata, eyni
zamanda, ap şəklində də bu məzmunda təsadüf olunur (26,47). Budaqov
bu ədatı əp/əb şəklində verir və şiddətləndirmə ədatı adlandırır (25,6) .
Radlovda da biz bu sözə ap-ak şəklində, tamamilə “ağ” mənasında rast
gəlirik (29,611). Bu ədat DQK-da işlənmişdir: Ap-alaca gərdəginə
gələgörgil. Gəlməz olsan, Baybican qızı Banıçiçəgi aldırdın, bəllü bilgil
(12,
16).
ىد ﻼﺳا USLADI : anladı, “ol usladı nənqni = o, nəsnəni anladı,
başa düşdü, xeyiri şərdən ayırd etdi”. Oğuzca, (uslar-uslamak)
15
(15,310). Radlovda bu söz us şəklində “ağıl, dərrakə, müdrüklük”
mənalarında işlənmişdir (30,
1741). Budaqovda bu sözə
us şəklində, “məna,
anlayış, ağıl, təmkin” mənalarında rast gəlirik (25,139). ES-də isə bu sözün
geniş mənaları izah olunaraq, onun oğuz və qıpçaq abidələrində işləndiyi
qeyd edilir. ES-ə görə bu sözə qıpçaq abidələrində us və es şəklində
təsadüf olunduğu halda, oğuz abidələrində es variantına rast gəlinmir (31,
606-607). DQK-da us sözü “ağıl, düşüncə, dərrakə, zəka” mənalarında
işlənmişdir: Mərə, dini yoq əqilsiz kafir! Usı yoq, dərnəksiz kafir! ; Necə
kim bu düşi gördüm, şundan bərü əqlim – usım dərə bilmən ( 12,
178).
ﮏﻧا ANQ : “yox, deyil” deməkdir. Oğuzcadır. Bir şeyi etmək
üçün əmr alan adam “anq-anq” desə, “yox-yox” deməkdir. ( 15,
114; )
DTS-də bu sözə sağır nun-la aŋ kimi, inkar ədatı şəklində rast gəlirik (
26,46). ES-də verilən qeydə görə türk dilində (Türkiyə türkcəsində) bu
sözün təqribən Mahmud Kaşğarinin verdiyi semantikaya yaxın mənaları
işlənilir: “təəccüb etmək, heyrətlənmək, o yan-bu yana baxmaq, ətrafına
baxmaq, ağzını açıb baxmaq” və s. Aŋq bol, yaxud, aŋ-taŋ bol (31,155 ).
Bizə elə gəlir ki, Mahmud Kaşğarinin dediyi semantika da heyrətlə “yox-
yox” deməkdir, təəccüblənməkdir. Radlova görə bu söz əŋ şəklində
işlənərək, nida halında “hm!, yaxşı!” mənalarını bildirir ( 29,709).
جوا UÇ : Bir şeyin tükənməsi. Oğuzca. “Boyda nə uç bar =
boyda, xalqda çoxluğu səbəbilə tükənmə yoxdur” ( 15,118). ES-ə görə
bu fonetik variantda demək olar ki, ancaq oğuz qrupu dillərində işlənir.
Digər fonetik variantlarda (məsələn, uş/öç/uj və s.), amma bu semantikada
digər türk dillərində də təsadüf edilir (31, 611). DTS-də “son, zirvə,
sərhəddə yaşayan xalq” mənalarında təsadüf olunur (26, 603). Radlovda bu
sözə uç şəklində, “uc, kəskin uc, əvvəl, önün sonu” və s. mənalarında rast
gəlirik (30, 1719). Budaqova görə Azərbaycan dilində bu söz uc, Kazan
tatarlarının dilində uç/uc, qırğız dilində uş, başqırd dilində us şəklində,
“son, zirvə, yuxarı” mənalarında işlənir (25,114). ES-də isə “son, yuxarı,
qıraq” mənalarında təsadüf olunur (31, 611). Hər iki mənbədə bu məzmun
bu və ya digər mənada Mahmud Kaşğarinin semantikası ilə üst-üstə düşür.
DQK-da bu sözə “son, tərəf, axır” mənalarında təsadüf edirik: Bu yağının
bir ucın mana bir ucın sana – dedi; Dəmir qapu Dərvəndəki dəmir qapuyi
dəpüb alan altmış tutam ala göndərinin ucında ər bəgürdən Qıyan Səlcuk
oğlı Dəli Dondar çapar yetdi; Gəlimlü, gedimlü dünya! Axır – son ucı
ölümlü dünya (12,
178).
ﺮﻏا OĞUR : xeyir, bərəkət. Oğuzca. Yolçuya “ yol oğur
bolsun” deyilir ki, “yol uğurlu olsun” deməkdir. Bu, yalnız yolçuluq
