Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasinin nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
N əsimi adına Dilçilik İnstitutunun Əsərləri – 2012, Xüsusi buraxılış
Yüklə 1,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
N əsimi adına Dilçilik İnstitutunun Əsərləri – 2012, Xüsusi buraxılış ma teriallar olmalıdır. Ana dili fənninin tədrisində fəal (interaktiv) təlimdən istifa- d ə edilməsi şagird fəallığının artırılmasına, məntiqi təfəkkürün inkişaf etdirilməsi- n ə, yaradıcılıq qabiliyyətlərinin formalaşmasına və bütövlükdə təlimin yaxşılaş- ma sına şərait yaradır. Hər bir dərsin gedişi şagirdlərin qavrama qabiliyyətlərindən asılıdır. Bu gün məktəbə qədəm qoyan şagirdin aldığı bilik dinləmə, eşitmə, müşa- hid əetmə yolu ilə əldə edilir. O fikirlərini danışaraq nümayiş etdirir. Şagirdin söz ehti yatının zənginləşməsində, nitq bacarıqlarının formalaşmasında səlis, rəvan da- nışıq əsas rol oynayır. Məhz danışıq prosesində şagirdin nitqi formalaşır, inkişaf edir.Ana dili f ənni şagirdlərin nitq mədəniyyətinin formalaşmasında aparıcı möv- qe tutur. D ərs prosesində şagird diqqətlə dinlənilməli, söylədiyi fikrə hörmətlə ya- na şılmalı, ona sərbəst mühakimə yürütmək imkanı yaradılmalıdır. Şagirdin fikirlə- ri ni yaradıcı şəkildə ifadə etməsi üçün zəngin söz ehtiyatına malik olması, bu fi- kirl ərin yazılı ifadəsi üçün dil qanunlarına yiyələnməsi ana dili fənnindən gözləni- l ən təlimin nəticəsidir. B əlli olduğu kimi, dil ictımai hadisədir. Hər bir uşaq da başqalarına müraci- ət etmək ehtiyacından dildən ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə etməyə məcburdur. Uşaq məktəbə gəldiyi ilk gündən onun əhatəsindəki insanların – valideynlərin, ya- xınlarının, o cümlədən məktəbəqədər tərbiyə müəssisəsindəki müəllimlərinin tə- l əffüzünü özü ilə gətirir.Əgər bu insanlar yerli şivədə danışırlarsa, birinci sinfə gə- l ən şagird də o cür danışır. Yerli şivə şəraitində düzgün yazı və tələffüz qaydaları- nın öyrədilməsi müəllimdən xüsusi zəhmət tələb edir. Məsələn, Yevlax şivəsində da nışan bir şagird cib əvəzinə civ, çoban əvəzinə çovan, alıb, gəlib əvəzinə alıf, g əlif, ağac əvəzinə ağaş söyləyəcək və yazacaqdır. Beləliklə, düzgün yazı qayda- la rına riayət olunmasında, bu qaydaların mənimsənilməsində qarşıya çıxan mane- ələrdən biri kimi yerli şivələrin dilə sirayət etməsini göstərə bilərik. Bunun aradan qal dırılması, şagirdlərin düzgün ədəbi tələffüz qaydalarına yiyələnməsi üçün mək- t əbdə vahid nitq qanun-qaydalarının möhkəm olması vacib şərtdir. Çünki müəllim da nışarkən onun nitqində şivə xüsusiyyətləri müşahidə edilirsə, şagirdlər də bunun s əhv olmadığını düşünürlər. Müəllimin nitqi düzgün, dolğun, nümunəvi olarsa, tə- l əffüz qaydalarına düzgün riayət edilərsə, bu, şagirdlərə müsbət təsirini göstərə- c əkdir. Təkcə Azərbaycan dili müəllimləri deyil, bütün fənn müəllimlərinin şa- girdl ərin nitqinə nəzarət etməyi sayəsində istənilən nəticəni əldə etmək mümkün olar. H əmçinin sinifdə deyil, sinifdən xaricdə də şagirdlərin nitqinin düzgünlüyü- n ə nəzarət edilərək, qüsurların yerindəcə düzəldilməsi vacibdir. Bu zaman şagir- din yoldaşlarının da bu işə cəlb edilməsi təsirli ola bilər. Belə ki, şagirdlər qarşı- lıqlı olaraq öz nitqləri üzərində müşahidə aparmaqla bir-birinin tələffüz səhvlərini düz əldə bilərlər. B.Vahabzad ənin öz övladını əcnəbi dildə oxudan ana dili müəlliminin dö- nüklüyünd ən bəhs edən “Riyakar” şeiri əsasında hərfi və ədəbi tələffüz arasnda müqayis ə aparaq. 85 N əsimi adına Dilçilik İnstitutunun Əsərləri – 2012, Xüsusi buraxılış H ərfi tələffüzlə: Ədəbi tələffüzlə: Bir- n ədir, beş-altı dil bilsin gərək, Bir- n ədir, beş-altı dil bilsin gərə[x`], Bizim sabahımız – körpələrimiz. Bizim sabahımız – körpələrimiz. V ətən dilinə də dodaq büzməyək, V ətən dilinə də doda[x] büzməyə[x`], Burdan ayaq açıb, yola çıxaq biz. Burdan aya[ğ] açıb, yola çıxa[x] biz. Evd ə ayaq açır əvvəlcə hər kəs, Evd ə aya[ğ] açır əvvəlcə hər kəs, Sonra uzaqlara düşür qədəmlər. Sonra uza[x]lara düşür qədəmlər. Yazılı dil – kitab dili şagirdləri hərfi- orfoqrafik tələffüzə meyil etdirir. Nü- mun ədən göründüyü kimi, oxu prosesində ədəbi tələffüz qaydalarını gözləmək qi- ra ətin təbiiliyini təmin edir.Təəssüf ki, müəllimlərimizin çoxu bu məsələyə diqqət yetirmirl ər, əsərin şifahi nitqdə təbii səslənməsinə xələl gətirən hərfi tələffüzlə oxu manın qarşısını almırlar. Halbuki şagirdlər yalnız sinifdə bu cür tələffüzdən is- tifad ə edirlər. Dərsdən sonra isə yenə öz şivələrində danışırlar. Onu da qeyd edək ki, yazılı dil ədəbi tələffüzün mənimsənilməsinə,öyrənilməsinə əngəl olduğuna baxmayaraq, istiqam ətverici rola da malikdir. B.Çobanzad ə türk dillərinin və ədəbiyyatlarının tədrisi və tədqiqi metodları- nın öyrənilməsinə həsr olunmuş “Türk dili və ədəbiyyatının tədris üsulu” (Bakı, 1926- 1927) kitabında yazır:”Dil tədrisindən məqsəd doğru oxuyub-yazmağı öy- r ətmək deyildir. Filvaqe bu da mühüm bir məsələdir, lakin bundan əvvəl dilin me- xa nizması, üzviyyatı və təşəkkülatı ilə tələbələri az-çox aşina etməkdir.Bu da an- caq cocuqların öz dilini, ana və ailə dillərini onlara tədqiq etdirmək, onların ruh və zehinl ərinə, ictimai istedadlarına yaxın bir surətdə rəhbərlik və müəllimlikdə bu- lunmaqla olur.” B əli, dilin tədrisi zamanı təkcə orfoqrafiya və orfoepiya məsələləri deyil, di- lin quruluşunu və bu quruluşu əmələ gətirən ayrı-ayrı ünsürlərin təhlil olunaraq öyr ənilməsi gərəkdir. Dilimizin incəliklərini gənc nəslə sevərək öyrədək, ana dili- mi zin saflığını qorumaq naminə laqeydlik göstərməyək, onun təmizliyi uğrunda ged ən mübahisələrdən və mübarizələrdən kənarda qalmayaq. Bu sahədə uğur əldə edilm əsi üçün orta və ali məktəb auditoriyası qədər hər bir ziyalının həssas və diq- q ətli yanaşması əhəmiyyətlidir. 86 Yüklə 1,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|