Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 4,6 Kb. Pdf görüntüsü
|
Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика 97 təmin etməkdir. Ona görə də, dövlət nəinki, xüsusi nemətlərə olan tələbin ödənilməsini təmin edir, həm də belə istehsal üçün, dövlət, spesifik imkanlara və ya ehtiyatlara malikdir. Məsələn, həmin ehtiyatların ən əhəmiyyətlilərindən biri, vergilərdir. Vergiqoyma- nı tətbiq etməklə dövlət, vətəndaşların, gəlir alması hüquqlarını məhdudlaşdırır. Gəlirlərin bir qismini, vergi formasında, mənim- səyən dövlət, əslində mülkiyyətçi kimi çıxış edir. Sanki, dövlət, səhmdar cəmiyyətə kapital yatırmış və ona müvafiq dvident alan səhmdar kimi, öz payını tələb edir. Vergilər, dövlət maliyyəsinin, ə sas fundamentini yaradır, onun bir hissəsi, sonra dövlət mül- kiyyətinə çevrilir. Dövlətin sərəncamında qalan ehtiyatların məc- musu, iqtisadiyyatın ictimai sektorunu təşkil edir. Bu baxımdan, dövlət mülkiyyətini, yığılmış ehtiyatlar, dövlət maliyyəsini (gəlirlər və xərclər) isə, yığılan və xərclənən vəsaitlər axını kimi, başa düşmək lazımdır. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində, ictimai sektorun, mövcudluğu vacibdir. Çünki ictimai sektor olmadıqda, xüsusi sektorun səmərəli fəaliyyəti, mümkün deyildir. Keçmiş sovet respublikaları və digər, bəzi tranzitiv iqtisadiyyatlı ölkələrin təcrübəsi, bunu sübut edir. qtisadiyyatın xüsusi bölməsində, maliyyə ehtiyat- larının əsas mənbəyi kimi, istehsal faktorları üzərində mülkiyyət- çilikdən gələn gəlirlər çıxış edir, əvəzsiz daxil olmalar, nadir və ikinci dərəcəli ehtiyat hesab olunur. ctimai sektorda isə əksinə olur. Əsas gəlir mənbəyi kimi vergilər, yəni firma və adamların məcburi ödəmələri çıxış edir. Dövlətin malik olduğu istehsal fak- torlarından, əldə etdiyi qeyri - vergi gəlirləri isə, ikinci dərəcəli hesab olunur. nkişaf etmiş ölkələrdə büdcə gəlirlərinin 80-90% -i vergi gəlirlərinin, qalan 10-20% -i isə, qeyri - vergi gəlirlərinin payına düşür. Beləliklə, yuxarıdakı şərhləri ümumiləşdirərək, ictimai seçim anlayışını aşağıdakı kimi dəqiqləşdirə bilərik. ctimai seçim - ictimai nemətlərin istehsalı, bölgüsü, mübadiləsi və istehlakı haqda, kollektiv qərarların hazırlanması və qəbul edilməsidir. Kollektiv qərar, siyasi proseslərin köməyi ilə, cəmiyyətdə möv- cud zövqlərin və meyarların uzlaşdırılması, qarşılıqlı razılaşdırıl- Расим Щясянов 98 masını əhatə edir, təmin edir. Ona görə də hər bir siyasi qərar - hər şeydən əvvəl, ictimai nemətlər haqda qərardır. “Biletsiz” probleminin həlli üçün, mərkəzləşdirilmiş mexanizmlər vacibdir. Demokratiyanın əsasını təşkil edən müxtəlif institutlar, o cüm- lədən seçki qanunları, təmsilçilik orqanları, referendumlar və s., adamların zövq və üstünlük meyarlarını, aşağıdakı üç qrup sualın, həlli baxımından sistemləşdirir və ümumiləşdirir. 1. Nemətlərin, ictimai və fərdi xarakterliliyini necə müəy- yənləşdirmək, yəni nemətləri, bu qruplara necə ayırmaq məqsə- dəuyğundur? 2. Nemətləri cəmiyyətin üzvləri arasında necə bölüşdürmək lazımdır? 3. “Biletsizlərə” qarşı hansı nəzarət tədbirinin görülməsi məqsədəuyğundur? Problemin həlli baxımından, dövlətin əsas vəzifəsi, bölgü və yenidən bölgünün düzgün təşkilidir. Yenidən bölgü, həm vergi tutulması, həm də maddi yardım, dotasiya və subvensiyalar vasi- təsilə baş verir. Məqsədlər baxımından, dövlətin həyata keçirdiyi yenidən bölgü, məqsədyönlü və təsadüfi (xüsusi məqsədlərsiz) ola bilir. Nəticə və ya mərhələ baxımından, yenidən bölgünün birinci və ya ikinci (törəmə) effekti fərqlənir. Məsələn, az təminatlı ailələrə maddi yardımın göstərilməsi tələbi artırır və ona görə də ərzaqın qiyməti qalxır. Başqa sözlə, bu tədbirin həyata keçirilməsindən yalnız ehtiyacı olanlar deyil, həm də ərzaq istehsalçıları fayda- lanırlar. Yenidən bölgünün obyektləri, iqtisadi (istehlak nemətləri və xidmətlər, ehtiyatlar) və institusional faktorlar ola bilər. Belə institusional faktorlara “oyun qaydalarının” dəyişdirilməsi, mə- sələn, kvota, rüsum və taariflərin tətbiqi, dəyişdirilməsi və ləğvi, aid edilə bilər. Sonuncular, mal və xidmətlərin ixrac və idxalı üçün yeni ticarət şəraiti yaradır, yəni yerli və xarici sahibkarların fəaliyyətinə təsir edir və beləliklə, onların qazanclarının yenidən bölgüsünü şərtləndirir. ctimai nemətlərə dövlət təminatı, fərdlərin istehlak imkan- larının sərhədlərini genişləndirir. Lakin bununla bərabər, dövlətin Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика 99 iqtisadiyyata müdaxiləsinin təhlükəli həddini aşmaq ehtimalı artır. Ona görə də belə şəraitdə ən mühüm və mürəkkəb vəzifə, döv- lətin ictimai nemətlərlə təminatı sərhədlərinin düzgün (rasional və ya optimal), müəyyənləşdirilməsidir. Bazar mexanizminin, iqtisadi inkişafın bütün problemlərini, həll etmək imkanına malik olmadığı, kapitalizmin ilkin dövrlərin- dən məlumdur. A.Smitin, “bazarın gözəgörünməz əli” prinsipi üzərində qurulmuş nəzəriyyəsi, özündən əvvəlki dövrün “mütləq monarxiyasının”, azad bazara ciddi maneə yaratmasına cavab kimi, meydana gəlmişdir. Smit öz nəzəriyyəsində, bazar mexaniz- minin dayanıqlığının, kənar himayəyə ehtiyacsızlığını sübut edərək, dövlətin iqtisadiyyatdakı rolunu, “gecə gözətçisi” funk- siyası (ifadə Hayekə məxsusdur) ilə, eyniləşdirmişdir. Dövlət, A.Smitin təbirincə, ancaq xüsusi mülkiyyəti və onunla bağlı mü- nasibətlərdə, sərbəstliyi qorumaq, bunun üçün zəruri, hüquqi bazanı yaratmaq və təmin etmək, vəzifələrini həyata keçirməlidir. Qeyd etmək vacibdir ki, kapitalizmin inkişafı ilə, burjuazi- yanın siyasi hakimiyyəti ələ keçirməsi, dövlətin, ancaq “gecə gö- zətçisinə” çevrilməsinə imkan vermədi. Dövlət, nəinki dünya ba- zarında ölkənin mənafeyini qorumaq, həm də daxildə, sosial- iqtisadi prosesləri qorumağa məcbur oldu. qtisadi infrastruktu- ranın yaradılması, sənayenin müdafiə və digər sahələrinin ya- radılması və fəaliyyətinin təşkili, maliyyə-bank sistemi və pul dövriyyəsinin təşkili, dövlətin zəruri funksiyalarına çevrildi. Dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsi, böhranlar və tənəzzüllər dövründə artır, normal inkişaf dövründə isə azalırdı. Ötən dövr ə rzində, proteksionistlər və fritrederçilər arasında, dövlətin rolu haqqındakı bitməyən mübahisələr, onun rolunun inkarı yox, sər- hədləri, obyekt və subyektləri, təsir forma və metodlarının seçimi, müdaxilənin sosial qiyməti, obyektivliyi və istiqamətliyi haqda getmişdir. XX əsrin ortalarından başlayaraq, dövlətin iqtisadiyyat- dakı rolu, əsaslı transformasiya olundu. “Böyük tənəzzül”, yüksək proqresə malik istehsal, vertikal və horizontal əlaqələrin intensiv inkişafı, beynəlxalq mübadilənin mürəkkəbləşmiş olduğu şə- raitdə, bazar mexanizminin acizliyini, tam sübuta yetirdi. Расим Щясянов 100 “Böyük tənəzzüllə” eyni vaxtda, C.Keyns təsərrüfat mexanizmini dövlət tənzimlənməsinin nəzəri əsasını, A.Hitler və F.Ruzvelt formaca fərqli,mahiyyətcə isə, eyni olan, təcrübi əsasını qoydu. Qeyd etmək lazımdır ki, iqtisadiyyatın idarə olunması prose- sində, Keyns nəzəriyyəsi və onun tərəfdarlarının, dövlətin iqtisa- diyyata müdaxiləsi tələbi, yeganə ideya deyil. Bir sıra neokeynsçi baxış tərəfdarları, hətta konservativ nəzəriyyəçilərlə birgə, döv- lətin iqtisadiyyata müdaxilə etməsini, müdafiə edirlər. Lakin, hər iki nəzəri fikrin tərəfdarları ,dövləti, müəyyən mülkiyyətə malik olan və cəmiyyətin strateji məqsədlərinə, nail olunmasına istiqa- mətlənmiş, iqtisadi siyasət apara bilən, təsərrüfat funksiyalarına malik, iqtisadi sistem subyekti kimi qəbul edirlər. Onların ara- sında fərq, əsasən, dövlətin təsir metodlarının seçimindədir. Keyns və onun birbaşa tərəfdarları, hesab edirlər ki, bazarın müəyyən parametrlərinin izlənməsi, dövlətin iqtisadi funksiyala- rına aiddir. Hər bir qeyri-tarazlıq təsiri, qeydə alınaraq, müəyyən stabilləşdirici tədbirlər vasitəsilə, kompensasiya olunmalıdır. Hökumətin, iqtisadi təsir mexanizmi belə qurulmalıdır. qtisadi artımın, dövlət tərəfindən tənzimlənməsinin, obyektiv zərurəti nədədir?– sualına cavab, kifayət qədər sadədir. Dövlət, bazar me- xanizminin mövcud çatışmamazlıqlarını, aradan qaldırmağa borc- ludur. Məhz bu baxımdan, aydındır ki, dövlət tənzimlənməsinin məqsədləri, qarşılıqlı əlaqələrdə olsalar da, əhəmiyyəti, təsir dairəsi və nəticələrinə görə, xeyli fərqlidirlər. Əsas məqsədlər – iqtisadi və siyasi stabilliyin qorunması, rəqabət üstünlüklərinin tə- min olunması, iqtisadi təhlükəsizlik, bazar mexanizminin, müxtə- lif situasiyalara, adaptasiyasının təmin olunması isə, ümumidir. Dünya təcrübəsində, iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsinin, üç tipini ayırmaq mümkündür: -idarəetmədə tam dövlət inhisarı; -bazar və dövlət alətlərinin müxtəlif kombinasiyası,( buna nü- munə Yaponiya, Cənubi Koreya, sveç, Almaniya, Çin, Avstriya modellərini göstərmək olar); və xüsusi mülkiyyətin qeyri-məh- dudluğuna əsaslanan ifrat liberalizm. Dövlət tənzimlənməsinin səmərəliliyini, müəyyənləşdirən ə sas amillərdən biri, onun institusional strukturudur. Ölkədə, Yüklə 4,6 Kb. Dostları ilə paylaş:
|