Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 4,6 Kb. Pdf görüntüsü
|
Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика 129 FƏS L 4. T CARƏT S YASƏT VƏ XAR C T CARƏT N QT SAD YYATDA GƏL RLƏR N BÖLÜNMƏS NƏ TƏS R 4.1. “Ticarət siyasəti” kateqoriyası: ə sas növləri və alətləri Açıq iqtisadiyyat şəraitində ticarət siyasəti istənilən hö- kumətin beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sahəsində fəaliyyətinin mühüm tərkib hissəsidir. Bəzi hallarda ticarət siyasəti idxal və ixracın dövlət tənzimlənməsi ilə eyniləşdirilir, bəzən isə bu xarici ölkələr və beynəlxalq təşkilatlarla beynəlxalq ticarət sahəsindəki qarşılıqlı münasibətlərin istiqamətləndiricisi kimi qəbul edilir. Müasir ticarət siyasəti – bütövlükdə beynəlxalq ticarət dövriyyəsində olan mal və xidmətləri bu ölkələrin və ölkələrarası birliklərin daxili bazarlarına buraxılması, cəlb olunmasının şərt- lərini, birbaşa və ya dolayı formada müəyyənləşdirilməsi, həm- çinin ölkədə istehsal olunan mal və xidmətlərin xarici bazarlara çıxarılmasının təmin olunması tədbirləridir. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin ümumi strukturu baxı- mından ticarət siyasəti, ölkənin beynəlxalq əmək bölgüsündə, yəni məhsulların beynəlxalq mübadiləsində iştirakı şərtlərini müəyyənləşdirir. Aydındır ki, bu şərait, ilk növbədə iqtisadi fak- torların təsiri altında formalaşır. Lakin bütün ölkələr, beynəlxalq ə mək bölgüsündən daha yaxşı faydalanmaq üçün müxtəlif tədbir- lər görməyə çalışır. Çünki hər bir ölkə, eyni zamanda, xarici siya- sət vasitəsilə, öz məqsədləri üçün, ciddi problemlərin həllini, asanlaşdırmağa cəhd edir. Belə problemlərə aşağıdakılara aid etmək olar: Ə vvəla, mal və xidmətlərin daxili və xarici bazarlara daxil olması şərtləri − əslində milli müəssisələrin xarici müəssisələrə nisbətən rəqabət qabiliyyətliliyi səviyyəsini səciyyələndirir və ona görə də bu şərtlər dünya bazarında rəqabət mübarizəsində mühüm alətə çevrilir; Расим Щясянов 130 kincisi, beynəlxalq iqtisadi - ticari mübadilə siyasi problem- lərlə həmişə sıx bağlıdır, məsələn, cərimə və sanksiyaların tətbiqi, embaro və stimullaşdırma, qadağan olunmuş silahların yayılma- sının qarşısının alınması, müxtəlif beynəlxalq öhdəliklərə əməl olunması və s.; Üçüncüsü, beynəlxalq əmək bölgüsünün üstünlüklərindən faydalanmaq, o halda mümkündür ki, daxili bazarın bütövlüyü, ə traf mühitin, istehlakçıların maraqlarının və hüquqlarının qorun- ması təmin edilsin; Dördüncüsü, hökumət həmişə nəzərə almalıdır ki, xarici ticarət mübadiləsinin inkişafı milli təhlükəsizlik, ictimai asayıs və son dövrlərdə xüsusilə aktuallaşan xarici və daxili iqtisadi təh- lükəsizliyin qorunması çərçivəsində aparılmalıdır. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin yeni-yeni formalarının inkişafı ticarət iqtisadi problemləri həm dəyişdirir, həm də onları mürəkkəbləşdirir. A.Daniltsevin fikrincə, bu xüsusiyyət, ticarət siyasətinin tarixi xarakterə malik olmasından irəli gəlir. Ticarət siyasətinin tarixi xarakteri aşağıdakı amillərlə izah edilir. 1. Ticarət-siyasi sahələrdə dəyişiklərlə, beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin transformasiyası arasında sıx qarşılıqlı əlaqə var- dır. Ticarət siyasətinin tətbiq dairəsi genişlənir, paralel olaraq onun alətləri genişlənir, dəyişir, müxtəlifləşir. Burada aparıcı tə- sir, istehsalın beynəlmilləşməsi və iqtisadi inteqrasiyanın güclən- məsi hesabına baş verir. 2. Praktiki ticarət siyasəti beynəlxalq-hüquqi aktlar və bey- nəlxalq institutların müəyyən sisteminə bağlıdır. Ona görə də, ticarət siyasətinin tətbiq dairəsində və alət seçimində dəyişiklik- lər, onun hüquqi bazasında əks olunur və əksinə, beynəlxalq razı- laşmalarda olan dəyişiklər praktiki ticarət siyasətinə ciddi təsir edir. 3. Ticarət siyasətinin realizasiyası, ziddiyyətli şəraitdə, çoxlu ticarət konfliktləri və ümumi prinsiplərdən yayınmalar şəraitində baş verir. Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика 131 Müasir ticarət siyasətinin mühüm meyillərindən biri, əsasən daxili iqtisadi problemlər, başqa sözlə, daxili iqtisadi və ticarət siyasəti ilə bağlı, tənzimləyici qərar və qanunvericilik aktlarının rolunun artmasıdır. Müasir dövrdə, ticarət siyasətinin mühüm bir xüsusiyyəti də onun təsir dairəsinin nisbətən genişləndirilməsidir. ndi bu dairəyə yalnız mal və xidmətlərin, beynəlxalq mübadiləsi prosesində yaranan iqtisadi münasibətlər deyil, həm də bu proseslə, bu və ya başqa şəkildə bağlı olan, ictimai istehsal prosesində yaranan mü- nasibətlər aid edilir. Bu onunla bağlıdır ki, dünya iqtisadiyyatının qloballaşması, iqtisadiyyatın bütövləşməsi və vahid təkrar isteh- salı prosesinin yaranmasını doğurur və onu sürətləndirir. 4. Beləliklə ümumilləşdirərək qeyd etmək olar ki, ticarət si- yasəti, daxili bazara xarici məhsulların və yerli məhsulların xarici bazarlara daxil olunmasının təmin edilməsi və tənzimlənməsi si- yasətidir. Ticarət siyasəti BƏB-lə birbaşa bağlıdır və ona görə də, iki cəhətlə xarakterizə olunur. Bir tərəfdən beynəlxalq mübadilə, istehsalın və gəlirin artması səmərəliliyin yüksəldilməsinə səbəb olur, digər tərəfdən isə, ölkənin xarici ticarətdə iştirakı daxili və xarici bazarlarda rəqabəti gücləndirir. Bu cəhətlər, ticarət siyasətinin tarazlaşdırılmasını tələb edir. Ticarət siyasətinin tarazlaşdırılması özlüyündə, kifayət qədər mü- rəkkəb məsələdir. Çünki milli ticarət siyasəti ticarət partnyoru olan ölkələrin milli maraqları ilə konflikt yaradır. Təsərrüfat sub- yektlərinin rəqabəti isə onların ölkələrinin siyasətlərində, konflikt yaradır. Bu konflikt üç istiqamətdə genişlənə bilər: a) Xarici mal və xidmətlərin daxili bazara girməsinin məh- dudlaşdırılması; b) Razılaşmalar və qarşılıqlı güzəştlər əsasında B M-də ticarət və s. məhdudiyyətlərin zəiflədilməsi; c) Beynəlxalq ticarət konfliktlərinin yaranması. Bütövlükdə, ticarət siyasətinin iki əsas istiqaməti, növü fərqləndirilir: proteksionizm və azad ticarət siyasəti. Ticarət siya- səti mahiyyətinə görə iki və çoxtərəfli əsasda həyata keçirilə bilər. Расим Щясянов 132 Proteksionizm və azad ticarət siyasətinin əsas xarakterik xüsusiyyətlərini aşağıdakı kimi fərqləndirmək olar. 1 Ə sas vəzifə Daxili bazarda xarici rəqabətin zəifləndirilməsi Milli məhsulların, xarici bazarda rəqabətliliyi üçün maneələrin götürülməsi, daxili bazarda rəqabətin inkişaf etdirilməsi 2 Ə sas tətbiq sahəsi Daxili bazar Xarici bazarlar və daxili bazarlar 3 Təsir mexa- nizmi Daxili bazara daxil olmanın məhdudlaşdırılması Xarici bazara daxilolmanın təmin olunması tədbirləri 4 Alətlər Ticarət məhdudiyyətləri Ticarət məhdudiyyətlərinin iki və çoxtərəfli razılaşmalar əsasında zəiflədilməsi 5 Siyasə- tin for- ma- laşma- sı ə sasları Siyasət, əsasən avtonom xarakter daşıyır Ə sasən, iki və çoxtərəfli razılaşmalar və güzəştlər üzərində qurulur 6 Ə n səmərəli tətbiq şə raiti Bütövlükdə iqtisadiyyatın aşağı rəqabətliliyi, iqtisadi çətinliklər, qtisadiyyatın artımı üçün əlverişli şəraitin mövcudluğu. Bütövlükdə rəqabət qabiliyyətli iqtisadiyyat Ticarət siyasətinin yuxarıda qeyd olunan əsas vəzifələrinin realizasiyası ticarət siyasətinin alətləri və ticarət rejimləri vasi- təsilə həyata keçirilir. Ticarət siyasətinin alətləri dedikdə, milli bazarlara, mal və xidmətlərin buraxılmasını tənzimləyən iqtisadi, hüquqi, inzibati və siyasi vasitə, üsul və formalar başa düşülür. Ticarət siyasətinin alətləri, əsasən milli qanunvericilik və dövlətin öhdəlik götürdüyü beynəlxalq hüquqi normativ aktlara ə sasən tətbiq edilir. Lakin nəzərə almaq vacibdir ki, iqtisadi Yüklə 4,6 Kb. Dostları ilə paylaş:
|