Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan müƏLLİMLƏR İnstitutu

 

165 

Daha  sonralar,  M.S.Ordubadi,  H.Araslı  X.Təbrizi  haqqında  məqa-

lələr yazmış, X.Təbrizinin həyatı və yaradıcılığı haqqında professor 

Malik Mahmudov dəyərli monoqrafiya yazmışdır. 

Xətib  Təbrizi  ilk  təhsilini  Təbrizdə  almış,  burada  ərəb,  fars 

dillərini  öyrənmiş  daha  sonra  Bəsrədə  ərəb  filologiyası  sahəsində 

mükəmməl bilik əldə etmişdir. 

X.Təbrizi  Suriyanın  müxtəlif  şəhərlərini  dolaşmış,  elimini 

artırmış, Dəməşqə gəlmiş, burada “Bağdad tarixi”nin müəllifi məş-

hur tarixçi Xətib Bağdadi ilə tanış olmuşdur. On ildən artıq səyahət 

edərək  görkəmli  alimlərlə  görüşən  X.Təbrizi  Misirdən  Bağdada 

qayıtmış və Hinduşah Naxçivaninin verdiyi məlumata görə Bağdad 

Nizamiyyə mədrəsəsi açılan kimi-yəni 1067-ci ildə Nizam-əl-Mülk 

Xətib Təbrizini Nizamiyyə mədrəsəsinə dəvət etmişdir. Böyük şərq-

şünas  alim  İ.Y.Kraçkovskinin  də  qeydinə  görə  Xətib  həmçinin 

ədəbiyyat  elmləri bölümünün dekanı  və professoru kimi  də fəaliy-

yətə başlamışdır. 38 yaşlı Xətib Təbrizinin Şərqin bu böyük mədrə-

səsində  ədəbiyyat  bölümünün  rəhbəri  seçilməsi,  zəngin  kitabxa-

nanın  midiri  təyin  edilməsi  onun  nə  qədər  bilikli,  zəki,  parlaq  bir 

şəxsiyyət olmasından xəbər verir. 

Xətib Təbrizi ömrünün sonuna qədər 40 il bu vəzifədə çalış-

mışdır ki, bu da Şərqin yalnız çox nadir simalarına nəsib ola bilərdi. 

Xətib Təbrizinin elmi-pedaqoji irsi  olduqca zəngin və rənga-

rəngdir. O, ömrünün sonuna qədər elmi-pedaqoji fəaliyyətini dayan-

dırmamış  və  dəyərli  əsərlər  və  şərhlər  yazmışdır  ki,  bu  əsərlərdə 

ədəbiyyat  və  dilçiliyin  tədqiqi  ilə  bərabər  Şərq  xalqlarının  adət  və 

ənənələri, etnoqrafiyası, əxlaqi- mənəvi təfəkkürü öz əksini tapmış-

dır. 

Xətib Təbrizi islam qaydaları, şəriət qanunları ilə ciddi maraq-

lanmış və hətta bu barədə iki böyük əsər yazmışdır. Onlardan birin-

cisi “Təfsir əl-Quran”dır (“Quranın açıqlaması”). İkincisi isə Qura-

nın elmi qrammatik cəhətdən təhlilinə-həsr edilmiş “İrab əl-Quran”-

dır (“Quranda hallanma”). 

Xətib Təbrizi alim, tədqiqatçı, şərhçi olmaqla bərabər həm də 

böyük şair olmuşdur. X. Təbrizi Sultan Alparslanın vəziri Nizam əl-

Mülkə böyük bir qəsidə həsr etmişdir. Xətib öz qəsidəsini Nizam əl-

Mülkün  müdrik  fəaliyyətinə  həsr  edərək  onun  sayəsində  xalqın 

vəziyyətinin yaxşılaşdığını, elmə, maarifə yüksək qiymət verdiyini, 

---

 

166 

onun  “zəkası  ilə  dünyanın  işıqlandığını,  arzuların  həqiqətə  çevril-

diyini” söyləyir. 

Xətib yazdığı şərhlərində məzmuna əsas fikir vermiş, formanı 

ikinci planda görmüşdür. O, bu dünyagörüşündən çıxış edərək deyir 

ki, insanın da dəyəri onun formasında deyil, məzmunundadır. 

Xətib  Təbrizi  insanlarda  gözəl  estetik  duyğuların  tərbiyə 

olunmasını istəyir və şeirin tərbiyəvi rolunu yüksək qiymətləndirir. 

Bu  cəhətdən  o,  öz  şeirlərində  şairlərin  yüksək  sənətkarılığa,  incə 

zövqə, estetik duyğulara malik olmasını tələb edir və şeirlərində də 

belə hisslərin təbliğ olunmasını təqdir edir. 

Xətib  Təbrizi  şeirlərin  təhlilinə  bir  çox  yönlərdən-pedaqoji, 

psixoloji, dilçilik, etnoqrafik, ədəbiyyatşünaslıq, tarix, folklor cəhət-

lərindən  yanaşmışdır.  Bu  onun  dərin  və  hərtərəfli  biliyə  bələd  ol-

masından,  pedaqoji  işdə  çalışmasından,  müəllimlik  fəaliyyətindən 

irəli gəlmişdir. 

Xətib Təbrizinin əsərlərində meydana çıxan mühüm cəhətlər-

dən biri onun özünün həyata, cəmiyyətə olan baxışlarını ifadə etmə-

si  və  əxlaqi-etik  fikirlər  irəli  sürməsidir.  Alimin  pedaqoji  ustalığı 

ondadır  ki,  o  özünün  fikirlərini  təhlil  etdiyi  şeirlərin  məzmunu  ilə 

əlaqələndirməyi bacarmışdır. 

Xətib Təbrizi insanın formalaşmasında, tərbiyə olunub ərsəyə 

çatmasında  ictimai  mühitin  roluna  yüksək  qiymət  verir.  Xətib 

Təbrizinin fikirlərindən  aydın olur ki,  cəmiyyətin əyrilikləri insan-

ların tərbiyəsinə qüvvətli təsir göstərir. O, bu fikri ilə mühitin insan 

tərbiyəsində  roluna  yüksək  qiymət  verir.  Pozulmalara  müqavimət 

göstərməyi  alim  insanların  elmi  biliklərə  yiyələnməsində  görürdü. 

Yalnız elm, bilik vasitəsi ilə insanlar zamanın hadisələrini dərk edə 

bilərlər, mühitin onların qarşısına çıxardığı çətinliklərə sinə gərərək 

aciz və zəif qalmazlar. 

Xətib Təbrizi aza qane olmağın, dünya malına uymamağm tə-

rəfində  olmuşdur.  O,  “Sitq  əz-Zənd”in  şərhi”ndə  Əbul-Əlanın  bir 

beytini  şərh  etmişdir:  “Torpaq  sənə  minnətdarlıq  edir:  çünki  sən 

onun hədiyyəsini götürmürsən, (əksinə)ona bəxşişlər verirsən”. Xə-

tib Təbrizi bu beyti əxlaqilik, könül toxluğu baxımından şərh edərək 

qeyd  edir  ki,  “Bütün  dünya  malını  verən  torpaqdır”.  Xətib  Təbrizi 

insanın  torpağa  əyilməsini,  əməklə,  əməli  işlə  məşğul  olmasını 

torpağın bütün nemətlərin anası olduğunu söyləyir. 

---

 

167 

Xətib  insanları  öz  vətənində  kortəbii  surətdə  deyil,  ağılla 

sevməyə çağırırdı. Məhz buna görə də, alim vətənpərvərliyi insanın 

ağlının  kamilliyində,  insanın  mərdliyində  görürdü.  Öz  vətəninə, 

xalqına biganə olanları böyük mütəfəkkir şiddətlə tənqid edərək ya-

zırdı: “Öz qəbilənin, xalqının olduğu bir ölkədən şikayətlənmə, ya-

xın adamlarının yaşadığı torpağa qarşı biganə olma”. Xətib Təbrizi 

vətənpərvərliyi  insanın  ən  ali  keyfiyyəti  hesab  edir  və  əsil  insan 

dedikdə ilk öncə onun vətənə məhəbbətini nəzərdə tuturdu: “Vətənə 

məhəbbət  insanın  ən  şərəfli  və  ən  qüdrətli  xüsusiyyətidi”.  Alimin 

fikrincə  əgər  insanlar  bir-biri  ilə  sıx  ünsiyyətdə  olsalar,  bu  onlar 

üçün fayda gətirər: “Təfriqəçilik isə yalnız pislik gətirə bilər”. Bu-

nunla  da  alim  xalqı,  millətləri,  ölkələri  parçalayan,  xanlıqlar  təşkil 

edib qanlı vuruşmalar aparan orta əsrlərin hakimlərini tənqid edirdi. 

İnsanpərvərlik  Xətibin  fikrincə,  vərənpərvərlik  kimi  müqəd-

dəsdir. O, insanların bir-biri ilə mehriban, xoş ünsiyyətdə olmasını 

təbliğ  edirdi:  “İnsanlarla  xoş  ünsiyyətdə  olanlar  onların  ən  şərəfli-

sidir” - deyiridi. 

Xətib  Təbrizi  öz  əsərlərində  insanları  əməksevərliyə,  əməli 

fəaliyyət  göstərməyə səsləyirdi. O insanları əzmlə, iradə ilə fəaliy-

yət göstərməyə çağıraraq deyirdi ki, “İnsan öz fikrində, əqidəsində 

möhkəm  olmalıdır”.  Alim  insanların  səbrlə  və  təmkinli  olmalarına 

böyük əhəmiyyət  verir və qeyd edirdi ki,  insan bir iş  görmək istə-

dikdə təmkinli və səbrli olmalı, heç vaxt tələsməməlidir. O deyirdi: 

“İnsan öz işində ola bilsin ki, tələsməsə, öz ehtiyacını tələsik etmə-

sə,  daha  tez  müvəffəqiyyət  qazana  bilər.  Amma,  işində  tələsərsə 

(bu) tələskənlik onun istədiyini gecikdirər”. 

Xətib Təbrizi  qənaətcilliyi bir əxlaqi keyfiyyət  hesab edir və 

bunu  varlanmağın  yeganə  yolu  hesab  edir  və  “Qənaət  ən  böyük 

dövlətdir”  -  deyirdi.  Bu  gün  pedaqogika  elmimizdə  qənaətcillik 

tərbiyəsi yeni pedaqoji təfəkkürdən irəli gəlmiş və insanın ən nəcib 

əxlaqi  keyfiyyətlərindən  biri  sayılmaqdadır.  X.Təbrizi  əsərlərində 

qənaət  və  qənaətcillik  tərbiyəsi  haqqında  dəyərli  əxlaqi  fikirlər 

söyləyir:  “İnsan  başqalarına  əl  uzatmaqdansa,  özgənin  malına  göz 

dikməkdənsə  az  yeməyə  və  yararsız  cod  geyimə  səbr  etsə,  heç 

kimin malına ehtiyacı olmaz. Bu isə insanın öz nəfsinə qarşı cihad 

etməsi  kimidir”.  Göründüyü  kimi  X.Təbrizi  qənatəcilliyin  yolunu 

da  göstərərək  bildirir  ki,  başqasına  möhtac  olmaqdansa  aza  qane 

---