Azərbaycan respublikasi təhsil nazirliyi naxçivan müƏllimlər nistitutu
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
Belə bir siyasi vəziyyətdə Rusiyanın simasında Azərbaycana daxil olan Avropa mədəniyyəti ilə uzun müddət ərzində burada geniş yayılmış Iran-Islam mədəniyyətinin qarşı-qarşıya durması diqqəti cəlb edir. «Hələ XIX əsrin əvvəllərində çar Rusiyası ilə Iran monarxiyası arasında parçalanan Azərbaycanı hər iki monarxiya tarixin səhifələrindən silərək öz içərisində əritmək üçün məqsədyönlü və planlı işlər görürdü» (11, 241). Əli bəy Hüseynzadəyə qədər Azərbaycanda M.F.Axun- dov (1812-1878), Həsən bəy Zərdabi (1832-1907) kimi ana dilinin incəliklərinə bələd olan ziyalılar yetişmiş, «Füyuzat» jurnalına qədər «Əkinçi» (1875-1877), «Ziya», «Ziyayi- Qafqaziyyə» (1879-1884), «Kəşkül» (1891), «Şərqi-Rus» (1903-1905) qəzetləri ana dilində xalqın yüksəlişinə çalışmış, tərəqqi naminə dil, əlifba mövzusunda bir sıra sosial problemlər meydana gətirmişdir. O vaxta qədər güclü dini təəssüblə yaşayan Azərbaycan xalqının mənəviyyatına artıq türkçülük duyğuları daxil olurdu. Türkçülüyün gələcəyi üçün cəhalət və dini təəssüb ən böyük fəlakətlərdən biri idi. Dini təəssübün, sünni-şiə çəkişmələrinin aradan qalxmasında və xalqın mədəni səviyyəsinin yüksəlməsində Ə.Hüseynzadənin rolu əvəzsizdir. «Azərbaycanda yaşadığı 1903-1910-cu illər arasında müxtəlif qəzetlərdə yazıları və 1906-1907-ci illərdə nəşr etdiyi «Füyuzat» məcmuəsiylə bütünləşən Əli bəyin yazı- ları, söhbətləri və müəllimliyi yeni Azərbaycan türk nəslinin ədəbi və fikri inkişafını çox dəyişmiş oldu» (1, 159). XX yüzilin əvvəlində Azərbaycan dili sürətlə «Istanbul türkcəsinə yaxınlaşırdı və bu prosesdə Əli bəyin redaktoru olduğu «Həyat» (əvvəlki redaktoru Ə.Ağayev) qəzeti və «Füyuzat» jurnalı, əsası Hacı Zeynalabdın Tağıyevin dəvəti ilə Azərbaycana gələn Abdulla Cövdət tərəfindən qoyulmuş, lakin sonralar Əli bəyin idarə etdiyi Füyuzat Darülmüəlliminin tələbələri (bu böyük simanın yetişdirdiyi gənclər) fəal iştirak edirdilər. «Türkiyədə türkçülük axımının
60
başlanması Rusiyadakı türklərin təsiri ilə bağlıdır. Bu türkçü ziyalıların sırasında isə Ismayıl bəy Qaspıralı (Krım,), Əhməd bəy Ağaoğlu (Azərbaycan) və Əli bəy Hüseynzadə (Azərbaycan) ən ön yerləri tuturlar» (20, 12). Əli bəyin türkçülük ideyaları Türkiyədə «Ittihad və tərəqqi» partiyasının, Azərbaycanda isə Müsavat hökumətinin yaranması ilə nəticələnmişdi. XX yüzilin əvvəlində Azərbaycanda mətbuatın genişlənməsi ilə xalqın tələbləri – milli məktəblərin açılması, dərs proqramlarının yeniləşib təkmilləşməsi, dövlət məktəblərində təhsilin ana dilində aparılması və s. qəzet, jurnal nömrələrində əks olunmaqla qalmayaraq həyata keçirilirdi. Belə bir mütərəqqi prosesin reallaşmasında, Qərb mədəniyyətindən istifadə ilə köhnəlikdən uzaqlaşmaq, sünni-şiə ziddiyyətlərinin aradan qalxması ilə mədəniyyətin inkişafında Əli bəyin adı böyük ziyalıların adı ilə bir sırada çəkilir və o, həmin cərgədə dayananlardan nəin-ki az iş görməmiş, hətta ideyalarının yüksəkliyi ilə onlardan fərqlənmişdir: «Bu iş-te en böyük gayreti gösterenler Seyid Azim Şirvani, Zerdabi,Topçubaşı,Celil Memmed Kuluzade, Ağaoğlu Ahmed ile Hüseyinzade Ali bey (Turan)' dır» (40,6). Əli bəy harada yaşayıb yaradırdısa, harada çalışırdısa, oraya bir yenilik gətirirdi. O, Türkiyə tələbələrinə Peterburq universitetindən öyrəndiyi Mendeleyev (Mendeleyev onun müəllimi olmuşdur) cədvəlini, Qərb metodları ilə Şərq ədəbiyyatının təhlili yollarını təqdim edirdi. Əli bəy özü ilə türklük ruhu gəzdirir və bu ruhu hər bir türk övladında oyandırırdı. Onun gəlişinə qədər Türkiyədə görünməyən hadisələr meydana çıxırdı; türk tarixi və dili ilə bağlı əsərlər əllərdən düşmürdü, «Turan» şeri rəğbətlə qarşılanırdı. Türklük duyğusunun yüksəlişində böyük xidməti olan Əli bəy ilk olaraq bu duyğuları Türkiyəyə gətirmişdi. 1903-cü ildə Azərbaycana gələndə Qafqazda milli duyğuların çox zəif olduğu bir mərhələ yaşanırdı. Mənbələrdə Əli bəyin
61
Azərbaycana gəlməsinin müxtəlif səbəbləri qeyd olunur: 1. «Ittihad və Tərəqqi»nin üzvü kimi təqib olunması. 2. Işləmək üçün ucqarlara təyin olunması ilə bağlı narazılığı. 3. Azərbaycanda türkçülüyü oyandırmaq məqsədi ilə «Ittihad və Tərəqqi»nin tapşırığı. Lakin birinci səbəb daha inandırıcı hesab edilir. Əli bəyin həyatını mətbuatsız təsəvvür etmək mümkün deyil. Ə.Hüseynzadə ilk publisistik fəaliyyətə XIX yüzilin 80- ci illərindən başlamışdır: «Əli bəy keçən əsrin (XIX əsrin – S.H.) sonunda Ömər Xəyyam haqqında topladığı faktları və özünün təhlillərini sistemə salır və «Ə.H.» imzası ilə onları A.Cövdət bəyin «Rəmazan bağçası» məcmuəsində dərc etdirir» (3, 6).Türkiyədə nəşr olunan «Məlumat» qəzetində çıxış etmiş, Azərbaycanda isə ilk dəfə rus dilində çap edilən «Kaspi» qəzetində fəaliyyət göstərmiş, mənsub olduğu xalqın hüquqlarını müdafiə edən maraqlı yazılarla tanınmışdır. O zaman Qahirədə «Türk» qəzeti çap olunurdu və onun səhifələrində Yusif Akçuranın «Üç tərzi-siyasət» adlı əsəri işıq üzü görmüş və Əli bəy «Ə.Turani» imzası ilə ona «Məktubu-məxsusə» adlı məqaləsi ilə cavab yazmışdır ki, həmin məqalə türkçülük tarixində mühüm əhəmiyyətə malikdir. Əli bəyin publisistik fəaliyyəti daha çox «Həyat» qəzeti (7 iyun 1905- 3 sentyabr -1906) və «Füyuzat» (1906-1907) jurnalı ilə bağlı olmuşdur. Bu mətbuat orqanları türkçülük ideyalarının oyanmasında, anadilli mətbuatın inkişafında Azərbaycan ədəbi dilinin yüksəlişində çox böyük rol oynamışdır. Şair R.Z.Xəndan onları «türk millətinin dan yeri», «türk qeyrəti» kimi qiymətləndirmişdir və tədqiqatlar göstərir ki, «Həyat» da, «Füyuzat» da belə obyektiv qiymətə layiqdir. Təəssüf ki, xalqın dərdlərinin tərcümanı olan «Həyat» və «Füyuzat»ın (bəlkə onların həmqafiyə olması da təsadüfi deyildir. Və hətta mənalarının uyğunluğunu da təsadüfi hesab etmək olmaz) taleyi təxminən eyni olmuşdur. «Həyat» erməni
62 Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|