Azərbaycan respublikasi təhsil nazirliyi naxçivan müƏllimlər nistitutu
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
senzoru tərəfindən «təhlükəli» qəzet kimi bağlanmış, «Füyuzat» isə Türkiyə sultanı Əbdülhəmidin incikliyi nəti- cəsində Azərbaycan mədəniyyəti tarixində ciddi rolu olan mesenant H.Z.Tağıyevin savadsız bir qərarı ilə qapanmışdır. Bəzi məlumatlara görə, sultan II Əbdülhəmidin hakimiyyətə gəlməsinin otuz ikinci ilində və «Füyuzat»ın otuz ikinci nömrəsinin çapı ərəfəsində H.Z.Tağıyev Məhəmməd Kərimağa Cəfərzadə tərəfindən Azərbaycan dilinə çevrilmiş «Qurani-Kərim»i A.Şaiqin böyük qardaşı Axund Mirzə Yusif Talıbzadə ilə Türkiyəyə Sultanı təbrik etmək üçün göndərmiş, sultan müqəddəs kitabı qəbul etmiş, öpüb gözləri üstünə qoymuş və bir tərəfdən öz məcmuəsində («Füyuzat»da) sultana sataşdığı, digər tərəfdən ona hədiyyə göndərdiyi üçün hacının «tuhaf» (qəribə, anlaşılmaz) bir adam olduğunu söyləmişdir. Bu hadisə H.Z.Tağıyevə çatan kimi «Füyuzat»ın fəaliyyətinə son qoyulmuşdur. Həmin hadisə ilə bağlı olaraq Azərbaycanda Axund Mirzə Yusif Talıbzadə günahkar hesab edilmiş və onun xahişi ilə 23 noyabr (6 dekabr) 1907-ci ildə yoldaşlıq məhkəməsi çağırılmış, altı nəfərdən ibarət olan «Arbitraj» məhkəməsi onun günahsız olduğunu aydınlaşdırmışdır. «Füyuzat»ın haqsız bağlanması Fransa mətbuatında da əks-səda yaratmışdı. Parisdə çıxan «Müsəlman aləmi» jurnalı bu barədə «Arbitraj» adlı bir xəbər dərc etmişdi» (3,6). 1907-ci ildə «Şəlalə» jurnalında həmin məsələ ilə bağlı bir karikaturada Mirzə Yusif Talıbzadənin «Quran»ı Sultana verməsi və ayaqlarının altında «Füyuzat» jurnalı təsvir olunmuş və onun aşağısında «Bəli, məcmuə böylə qapandı» cümləsi yazılmışdı. «Şəlalə»nin 19 oktyabr 1907-ci ildə çap edilən otuz birinci nömrəsində H.Z. Tağıyevin adından verilən elanda «Füyuzat» jurnalının bəzi səbəblərdən müvəqqəti olaraq ikinci nömrədən sonra tətil ediləcəyi (fəaliyyətinin dayandırılacağı) bildirilmişdir. Bu hadisələrdən sonra Əli bəy yenidən Türkiyəyə gedənə qədər «Irşad», «Tərəqqi», «Həqiqət» qəzetlərində iştirak etmişdir.
63
Azərbaycandan Türkiyəyə döndükdən sonra yenə də mətbuatdan ayrılmamış, 1911-ci ildə «Türk yurdu» jurnalının təsisinə başlamışdır. Əli bəy həm də mükəmməl nitq mədəniyyətinə malik yüksək üslublu natiq olmuşdur. «Konfe- rans ve derslerinde, ömrünün sonuna kadar kaybetmediği Azeri şivesiyle kelimeleri ve cümleleri büyük bir itina ile seçip yavaşça konuşarak, konunun kolayca anlaşılmasını sağlardı. Hususi söhbetlerinde ise, nükte, fıkra ve iğneli espri- leriyle çevresindekileri hiç yormadan kendini dinletirdi» (40, 27). Mətbuat Əli bəy üçün çörək ağacı deyildi, xalqın həyat tarixi, nicat yolu idi. Onun fikrincə, mətbuat xalqa xidmət vasitəsi, həqiqətlər məxəzi, türkçülüyün carçısı olmalıdır. «Qəzetə insan üçün adətən munis bir yaddaş, xeyirxah bir müəllim, nafe bir məktəb, hətta fərəhəfza xoş bir tamaşaxana kimidir. Zəlalətdə qalanlara doğru yolu, hidayət yolunu göstərir (24, 66). Əli bəy Hüseynzadə mətbuatı tutduğu məsləkə görə qiymətləndirir və «fikrin sönməsinə», «insaniy- yənin məhv olmasına» xidmət edən, «qərəzkaranə məqalələr» çap edən mətbuatın zərərindən danışaraq onu «əfyun» (tiryək) adlandırır. «Məsləksiz, ya məsləkini gizlədən bir qəzet dinsiz, ya din və məzhəbini gizləyən adamlar kimidir. Məslək demək – yol deməkdir. Yol düz və asan, ya arizəli və müşkül ola bilir». Milli şüurun yetişməsində mətbuatın böyük rolunu Əli bəy Hüseynzadənin redaktoru olduğu «Həyat» və «Füyuzat»ın sismasında mükəmməl şəkildə görmək olar. Əli bəyə görə, mətbuatın aşağıdakı vəzifələri var: 1. Millətin inkişafını ləngidən səbəblərə qarşı mübarizə aparmaq: «Qəze-təmiz həyatın mənayi-həqiqiyyəsinə, övsaf və şəraitinə agah bulunduğundan həyati-ictimaiyyəyi- milliyyəmizin nigahbani olub daxildən və ya xaricdən, hər cür tərəqqi və təkamülə qarşı zühur edən maniə və müşkülata müqabilə etmək istər» (24, 67).
64
2. Mətbuatın «borcu millətimizi qələmlə müdafiə və bu yolda mücahidədir». 3. Mətbuat sağlam dilə (etidali-lisan) və sağlam fikrə (etidali-əfkar) malik olmalıdır. 4. Mətbuat tərəqqiyə xidmət etməlidir. «Biz arzu edəriz ki, bizim tərəqqimizə baxıldıqda, rus rəiyyəti bulunan türk və müsəlmanlar nə gözəl tərəqqi ediyorlar deyilsin. Yoxsa türklər, müsəlmanlar irtidad ediyor, firəngləşiyorlar deyilməsin!» 5. Mətbuat milləti özünə tanıtmalıdır. 6. Mətbuat ana dilində millətin maariflənməsinə çalışmalıdır. «Ülum və maarif əksəriyyət beynində intişar etmək üçün lazımdır ki, millətin öz ana dili məlum və maarif təhsilinə alət olsun» (24, 69). Əli bəy ərəb və fars tayfalarının iqtisadi-ictimai inkişafını onların dilinin elm, maarif aləti olmasında görürdü. «Bu gün isə ülum və ədəbiyyat türk dilində olmaq üzrə tərəqqiyə başlamış olduğundan ümum Şərqdə maarifin ən gözəl vasiteyi-intişarı türk lisanı olmuşdur. Türk lisanı bu xüsusda mütəəddid şəraiti mətlubeyi-camedir». O, bunun səbəbini mətbuatın genişlənməsi ilə izah edirdi. Mətbuatın sürətli inkişafı milli mətbuatın yüksəlişinə səbəb olsa da, XX yüzilin əvvəlində Azərbaycanda kəmiyyət baxımından rusdilli mətbuat üstünlük təşkil edirdi. «Bürokratik maneələrə, 1917-ci ilin fevralına qədər davam edən maneələrə baxmayaraq, Azərbaycanda 227 dövri mətbuat orqanı nəşr edilirdi. Onlardan 30 faizi (66 adda) milli mətbuat orqanları, 50 faizi (119 adda) rusdilli qəzet və jurnallar idi» (6, 228). 7. Mətbuat təmiz əxlaqlı millətə səy eyməlidir. Əli bəy bunun Avropa mədə-niyyətinin «ümumbəşəriyyətə aid əsasların mütaliə ilə əsbabi-tərəqqi və rifahiyyətlərini dini- islama tövfidən millətimizin tərəqqiyyatına tətbiq» etməklə mümkünlüyünü göstərirdi.
65 Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|