Azərbaycan respublikasi təhsil nazirliyi naxçivan müƏllimlər nistitutu
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- III FƏSIL ƏLI BƏY HÜSEYNZADƏNIN MƏTBUAT VƏ ONUN DILINƏ MÜNASIBƏTI
proses XX yüzilin əvvəlinə qədər davam etmişdir «Füyuzat»ın nəşridə həmin dövrə təsadüf edir. Hələ «Tənzimat» adı ilə türk tarixinə daxil olan islahatlar dövrünün başlanmasına qədər Türkiyədə mühüm hadisələr baş vermişdir. Osmanlı dövlətində II Mahmudun (1808-1839) qərbləşmə hərəkatı özünə çoxlu tərəfdarlar qazanmış, hökmdar özü də bu prosesə yüksək qiymət vermişdir. Hərbi və tibbi məktəblər, buxarla işləyən gəmi, çap evi, «Təqvimi-vəkayi» adlı ilk rəsmi dövlət qəzeti, ilk pulsuz məktəb, o illərdə modern sayılan fəs və şalvardan istifadə və s. həmin dövrlə əlaqədardır. II Mahmud Türkiyəni – Qərb aləmi qarşısında əsrlərlə dayanmış Osmanlı dövlətini qərbləşdirmə yolu ilə irəli aparmışdır. Onun yerinə keçən Əbdülhamidin zamanında «Tənzimat» fərmanı təsdiq olunmuşdur. Türkiyə mədəniyyəti tarixində çox mühüm hadisə olan bu fərmanı Os- manlı dövlətinin teokratik kökünü dəyişən Mustafa Rəşid Paşa hazırlayaraq türk təfəkkürünə yeni bir modern dövlət anlayışını gətirmişdir. Fərmanın elan olunduğu 1839-cu il Türkiyə tarixində yeni bir dövrün açıldığını göstərir. Fərman Cülxanədə oxunduğu üçün o dövrün ədəbi əsərlərində «Gülxanə xətti-humayunu» kimi əks olunub. Osmanlı dövlətinin otuz ikinci padşahı Əbdüləzizin dövründə də (1861-1876) bir çox işlər görülmüş; idman inkişaf etdirilmiş, çoxqadınlı saray həyatına son qoyulmuş, saray gözəl sənət əsərləri ilə bəzədilmiş, yüksək tərbiyə və əxlaq formalaşmışdır. Lakin bütün bunlar dilin sadələşməsinə güclü təkan verməmişdir. Bunanla belə, yüksək bir məqsədin əsası qoyulmuşdur. Türk ədəbi dilinin «çətin» prosesləri dövründə bir tərəfdən də sərvəti-fünunçular meydana çıxmış və onlar tənzimatçıların irəli sürdüyü dildə sadələşmə prosesinə o qədər də əhəmiyyət verməmiş, incəsənət və gözəllik məsələlərinə aludə olmuşdular. Belə bir mühitdən qidalanan ədəbi dil, sözsüz ki, asan olmayacaqdı.
56
Lakin mütərəqqi ziyalılar türk dilinin gələcəyini görür və onun inkişafı və sadələşməsi ilə bağlı mübarizələrini davam etdirirdilər.
57
ƏLI BƏY HÜSEYNZADƏNIN MƏTBUAT VƏ ONUN DILINƏ MÜNASIBƏTI
XX yüzil türk fikir dünyasına çox önəmli və möhtəşəm bir şəxsiyyət kimi daxil olmuş Əli bəy Hüseynzadə mədəniyyət tariximizdə şair, publisist, dilçi, rəssam, tərcüməçi, həkim, pedaqoq-ideoloq kimi çoxcəhətli fəailyyəti ilə diqqəti çəkir. Həyatının otuz üç ilini vətəni Azərbaycanda, qırx üç ilini böyük ümid bəslədiyi Türkiyədə keçirməklə cəmi yetmiş altı il (1864-1940) yaşamış, «ziddiyyətli ömür yolu keçmiş, Kəlküttədən tutmuş Parisə qədər, Qahirədən Peterburqa qədər geniş bir ərazidə tanınmış Əli bəy» (16,6) böyük ideyalar carçısı olmuş, lakin uzun müddət həqiqəti əhatə edən qara yalanlar, qərəzli fikirlər onun düzgün tanınmasına, layiqli qiymətini almasına imkan verməmişdir. Son dövr tədqiqatları bu böyük mütəfəkkirin tanınmasına xeyli kömək edir. Əli bəyin həyat və yaradıcılığında mətbuat xüsusi bir mərhələdir. XIX yüzilə qədər türk xalqlarının ədəbi dili, əsasən, bədii üslub səviyyəsi və əsasında inkişaf etmişdir. Məlumdur ki, elmi əsərlər başqa dillərdə yazıldığına görə, onların üslubunu milli dil nümunəsi kimi təhlilə cəlb etmək mümkün deyildir. «1905-ci ilə qədər elmi əsərlər həm az olmuş, həm də elmi-nəzəri cəhətdən nisbətən zəif idi» (17, 20) və XIX yüzilə qədər türk xalqları tarixində mətbuat (milli mətbuat) olmadığı üçün ictimai-siyasi üslubun publisist qolundan danışmaq olmur. Lakin XIX yüzildə türk xalqlarının hamısı, demək olar ki, təxminən eyni zamanda ədəbi dillərini müxtəlif səviyyələrdə inikşaf etdirməyə başladılar və onların mətbuat tarixi də həmin dövrlə bağlıdır XX yüzilin əvvəlində mətbuatda xüsusi inkişaf başladı. «Həmin illərdə Azərbaycan dilində 11 yeni mətbuat orqanı meydana çıxdı. «Molla
58
Nəsrəddin» dərgisi ilə birlikdə onların ümumi sayı 12-yə çatmışdı (6, 228). Ilk dəfə Türkiyədə Agah Əfəndi «Tərcümani-əhval», Azərbaycanda isə Həsən bəy Zərdabi «Əkinçi» milli qəzetlərinin nəşrinə nail olmuşdular. «Tərcümani-əhval» qəzeti Türkiyədə çap edilmiş üçüncü qəzetdir. Birinci qəzet dövlətin çap etdirdiyi «Təqvimi-vəkayi»dir, ikinci qəzet isə Çörçill adlı bir ingilis tərəfindən buraxılmışdır. «Tərcümani- əhval» isə bir türk tərəfindən buraxılan ilk qəzet idi» (37, 9). O, 1860-cı ildə nəşrə başlamış və altı il xalqa xidmət etmişdir. «Əkinçi» qəzeti isə 1875-1877-ci illər arasında qısa bir müddətdə çap edilsə də, Azərbaycan milli mətbuatının əsası olmaqdan başqa, özündən sonrakı mətbuata parlaq bir örnək olmuşdur. Əli bəy Hüseynzadə bütün fəaliyyəti boyu və xüsusilə də «Füyuzat» jurnalındakı yazıları ilə Azərbaycanda türkçülük ideyalarının yaranıb inkişaf etməsinə və bütün türk dünyasında bu ideyaların yayılmasına xidmət etmişdir. Onun mədəniyyət tarixindəki həqiqi yerini müəyyənləşdirmək, fəaliyyətinin, xüsusilə də mətbuatla bağlı xidmətinin dərindən araşdırılması ilə mümkündür. Azərbaycanda sovet dönəmində ya Əli bəydən bəhs edilməmiş ya da bəhs edilərkən həqiqətlər yazılmamışdır. Bu baxımdan, talesizliyə düçar olan bu böyük elm və sənət adamına XX yüzilin sonunda maraq artmış və onun haqqındakı gerçəklər üzə çıxmışdır. XX yüzilin ikinci yarısında uzun müddət Əli bəy haqqında düzgün söz demək durğunluğundan sonra 1975-ci ildə «Qobustan» toplusu birinci nömrəsində onun rəsm əsərləri ilə bağlı məlumat dərc etmişdir. Əli bəyin ədəbi-bədii görüşləri, ideologiyası, dili və s. haqqında ciddi müsbət fikirlər XX yüzilin doxsanıncı illəri ilə bağlıdır. Əli bəyin fəaliyyəti elə bir dövrə təsadüf edir ki, Rusiya dövləti Osmanlı dövlətinə qarşı Azərbaycan türklərindən istifadə etməyə çalışmağın mühüm mərhələsini yaşayırdı.
59 Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|