Azərbaycan ssr elmlər akademiyasi tariX İnstitutu şAHİn fəRZƏLİyev
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- NƏTİCƏ
85 ―Əhsənüt-təvarix‖ müəllifi bu barədə məlumat verməmişdir. Lakin Həsən bəy Rumlu Şirvanda 985 (1577-78)-ci ildə baş verən üsyan haqqında bildirir ki, həmin il Şirvanlılar qızılbaşlar əleyhinə hərəkət edərək Bürhanın bacısı oğlu Kavus Mirzəni hakimiyyətə qaldırdılar. Şabrana hücum edən Kavusla Şirvan valisi Ərəs Sultan Rumlu arasında başlanan döyüşdə üsyançılar məğlub edildilər [65, 491]. Tariximizlə əlaqədar hadisələrdən biri də Təbrizdə iki il üsyan edən xalq kütlələrinin 981 (1573/74)-ci ildə qətl edilməsidir [65, 455]. Həsən bəy Rumlu bu üsyanın səbəbini Təbriz hakimi Allahqulu bəy Ustaclunun bir mülaziminin yerli camaat tərəfindən döyülməsində görmüşdür [65, 455]. Müəllifin məlumatından anlaşılır ki, mülazimin döyülməsi xalqın qızılbaş əsgərlərinə qarşı nifrətinin ifadəsi olmuşdur. Bu üsyan haqqında İ.P. Petruşevski müfəssəl danışdığından [bax: 36, 214- 224] kiçik bir qeydlə kifayətlənəcəyik. Həsən bəy Rumlunun təsvirindən belə çıxır ki, iki il davam edən bu üsyanın vaxtında yatırılmamasının səbəbi şah Təhmasibin üsyan yatırılan zaman rəiyyət qırğını baş verəcəyini düşünməsində olmuşdur. Lakin əslində belə deyildir. Məhz üsyançıların sayca çox olması və üsyanın mütəşəkkil davam etməsi qızılbaşların onlar üzərinə hücuma keçməsini ləngitmişdi. Əsərdə verilmiş bir beytdən o zaman minlərlə üsyançının ayağa qalxdığı məlum olur: ―Minlərlə fədayi vuruşa gəldi, Qorxunc fillər kimi xuruşa gəldi‖ 46 Göstərmək lazımdır ki, 984 (1576)-cü ildə vəfat edən I Şah Təhmasibin yerinə tərəfdarı olan əmirlərin köməyi ilə uzun müddət həbsdə saxlanılan şahzadə İsmayıl Mirzə II Şah İsmayıl adı ilə taxta əyləşmişdi [65, 480]. Onun il yarımlıq hakimiyyəti zamanı nəzəri cəlb edən hadisələrdən biri yuxarıda danışdığımız Kavus Mirzənin üsyanı olmuşdur ki, Həsən bəy Rumlu bu xalq hərəkatı haqqında məlumat vermişdir. 985 (1577)-ci il ramazan ayının 13-də (noyabrın 25-də) sui-qəsd nəticəsində öldürülən II Şah İsmayılın [65, 495] yerinə onun kor qardaşı Məhəmməd Xudabəndə taxta çıxmışdı [65, 500] ki, bu səfəvi hökmdarının hakimiyyəti dövründə baş verən hadisələr ―Əhsənüt-təvarix‖ salnaməsində işıqlandırılmamışdır. 46 Beytin (65, 465) tərcüməsi bu sətirlərin müəllifinindir. 86 NƏTİCƏ XV – XVI əsrlər Azərbaycan tarixinin hadisələrlə zəngin və olduqca maraqlı dövrlərindən biridir. O zaman Azərbaycan ərazisində Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri yaradılmış, Şirvan və Şəki feodal dövlətləri mövcud olmuşdur, həmin əsrlərin ictimai-iqtisadi və siyasi tarixinin öyrənilməsində ―Əhsənüt-təvarix‖ əsərinin xüsusi yeri vardır. İndiyə qədər tarixşünaslıqda bu salnamə əsasən 12 cilddən ibarət zənn edilirdi. Lakin ―Əhsənüt-təvarix‖in M. E. Saltıkov-Şedrin adına Leninqrad Dövlət Kütləvi kitabxanasında saxlanılan əlyazma nüsxənin tədqiqinə əsasən belə qənaətə gəlmək olur ki, əsər 10 cilddə qələmə alınmış, onun yalnız son IX və X cildləri dövrümüzə gəlib çatmışdır. Əsərin cildləri haqqında Həsən bəy Rumlunun öz qeydlərinə əsaslanaraq, ehtimal etmək olur ki, ―Əhsənüt-təvarix‖in əlimizdə olmayan VI, VII və VIII cildləri XII - XIV əsr hadisələrini əhatə etmişdir. Dövrün bir sıra tarixi mənbəyinin ―Əhsənüt-təvarix‖lə müqayisəsi göstərir ki, Həsən bəy Rumlu əsərini yazmaqdan ötru zəngin məxəzlərdən istifadə etmişdir. Xüsusilə İdris Bidlisinin ―Həşt behişt‖, Əbdürrəzzaq Səmərqəndinin ―Mətləüs- sədeyn və məcməül-bəhreyn‖, Mirxondun ―Rövzətüs-səfa‖, Dövlətşah Səmərqəndinin ―Təzkirətüş-şüəra‖, Əbubəkr Tehraninin ―Kitab-i Diyarbəkriyyə‖, Xandəmirin ―Həbibüs-siyar‖ və başqa əsərlər ―Əhsənüt-təvarix‖ salnaməsinin IX cildinin yazılmasından ötrü vasitə olmuşdur. ―Əhsənüt-təvarix‖ və başqa mənbələrə əsasən müəyyən edilmişdir ki, Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu və Səfəvilərin dövlət quruluşunda əmirül-üməra və vəkil vəzifələri bəzən şərikli aparılmış, XVI əsrin ikinci yarısında qorçibaşı mənsəb əmirül-üməra vəzifəsini qismən əvəz etmişdir. Soyurqal torpaq mülkiyyəti institutu feodallarda mərkəzdənqaçma ehtirasını gücləndirdiyindən Səfəvi dövlətində tiyul torpaq mülkiyyəti növü mahiyyət etibarilə soyurqalı əvəz edərək dövlətdə mərkəzləşdirməni gücləndirməyə başlamışdı. Səfəvilər məhz belə bir siyasət həyata keçirməklə öz ilk hakimiyyətləri dövründə nisbətən mərkəzləşmiş dövlət yaratdılar ki, ―Əhsənüt- təvarix‖ salnaməsinin zəngin məlumatları bunu təsdiq edir. Həsən bəy Rumlunun əsərinə əsasən müəllif bu nəticəyə gəlmişdir ki, XVI əsrdə soyurqal feodal mülkiyyətinin daha iki növü - pulla verilən və müştərək soyurqal növü mövcud olmuşdur. ―Əhsənüt-təvarix‖in öyrənilməsi göstərir ki, XV - XVI əsrlərdə Azərbaycan və ona qonşu ölkələrdə xalq kütlələrinin həyat şəraitinin ayrı-ayrı dövrlərdə həddən artıq ağırlaşması sinfi mübarizənin kəskinləşməsinə və nəticədə üsyanlara səbəb olurdu. Bir sıra sovet tarixçisi ―Əhsənüt-təvarix‖ əsərində əks olunan sinfi mübarizə məsələlərinə xüsusi diqqət yetirdikləri halda, burjua tarixçiləri bu məsələlərin üstündən sükutla keçmişlər. Həsən bəy Rumlu XV-XVI əsrlərdə feodal zülmü və təcavüzünə qarşı baş verən aşağıdakı iğtişaş və üsyanlar Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|