Azərbaycan ssr elmlər akademġyasi tarġX Ġnstġtutu

190 
 
idarə olunmasını öz əllərində saxlaya bilmiĢlər. Təbriz əhalisi sinfi mübarizənin 
elliklə Ģəhəri tərk etmək kimi geniĢ yayılmıĢ formasından da istifadə etmiĢdi. 
Təbriz  əhalisinin  xarici  istilaçılara  qarĢı  mübarizə  tarixi  göstərir  ki, 
yerli  feodallar  öz  var-dövlətlərini  qoruyub  saxlamaq  məqsədilə  iĢğalçılarla 
saziĢə  girib  xalq  kütlələrinə  xəyanət  etdikləri  təqdirdə,  Ģəhər  əhalisinin  aĢağı 
təbəqələri mübarizəni həm də yerli feodallara qarĢı yönəldirdilər. 
6) Təbrizin iqtisadi-ictimai inkiĢafı ilə əlaqədar onun mədəniyyəti də 
xeyli  inkiĢaf  etmiĢdir.  Təbriz  mədəniyyəti  Ġran  və  ona  qonĢu  olan  ölkələrin 
mədəniyyətinin  inkiĢafında  mühüm  rol  oynamıĢdı.  Ümumiyyətlə,  XV-XVII 
əsrlərdə  Təbriz,  Azərbaycan,  eləcə  də  bir  sıra  Yaxın  ġərq  ölkələri  arasında 
memarlıq,  xəttatlıq,  təsviri  sənət,  musiqi  və  poeziyanın  mərkəzi  olmuĢdur. 
Təbabət,  fəlsəfə,  riyaziyyat,  astronomiya,  tarixĢünaslıq,  ədəbiyyat  sahəsində 
Təbrizdə  bir  çox  alimlər  yetiĢmiĢ  və  fəaliyyət  göstərmiĢdir.  Bir  sözlə,  bu 
sahədə  təkcə  Ġran  üçün  deyil,  Yaxın  ġərq  üçün  də  mütəxəssislər 
hazırlanmasında Təbriz mərkəz olmaqla Azərbaycanın böyük və həlledici rolu 
olmuĢdur. 
Yuxarıda göstərilənlərə əsaslanaraq belə qənaətə gəlmək mümkündür 
ki,  Azərbaycanın  qədim  Ģəhəri  sayılan  Təbriz  orta  əsrlər  dövründə  Yaxın  və 
Orta ġərqin ən mühüm iqtisadi siyasi və mədəni mərkəzlərindən biri olmuĢdur. 
 
 

---

191 
 
ĠQTĠBASLAR, ġƏRHLƏR VƏ ƏLAVƏLƏR 
 
GĠRĠġ 
 
1. V. Ġ. Lenin. Əsərləri, 21-ci cild, IV nəĢri, Bakı, 1951, səh. 45-46. 
2. Bastani  Parizi.  Siyasət  və  eqtesade  əsre-Səfəvi,  Tehran,  1348,  Ģəmsi,  səh.  2 
(sonralar: Bastani Parizi. Göstərilən əsəri). 
3. Məhəmməd Həsən xan Səniüddövlə. Mirat-ül-boldane Naseri, I cild, Tehran,  
1294 hicri  (1877)   (sonralar: Mirat-ül-boldane Naseri). 
4. Nadir Mirzə. Tarix və coğrafi-ye dar-üs-səltəne-ye Təbriz, Tehran, 1323 hicri 
(sonralar: Nadir Mirzə. Göstərilən əsəri). 
5. V.  F.  Minorski.  Tarix-i  Təbriz.  Tərcome  və  təhĢiye-ye  Əbdüləli  Karəng 
Tehran, 1337 Ģəmsi (sonralar: V. Minorski. Tarix-i Təbriz). 
6. И.  П.  .  Восстание  ремесленпиков  и  городскои  бедноты  в  Тебризе  в 
1571-1573  гг.  ССИА,  вып.  I,  Баку,  1949,  сəһ.  214  (sonralar:  И.  П.  . 
Восстзние). 
7. ġəfi  Cəvadi.  Təbriz  və  piramune  an.  Təbriz,  1350  Ģ.  (1971)  (sonralar:  ġəfi 
Cəvadi. Göstərilən əsəri). 
8. Məhəmməd  Cavad  MəĢkur.  Tarix-i  Təbriz  ta  payane  qərne  nohhome  hicri, 
Tehran, 1352 Ģ. (1973),  (sonralar: MəĢkur. Tarix-i Təbriz). 
9. Məhəmməd Cavad MəĢkur. Tarix-i Təbriz, səh. 184-187. 
10. V. Ġ. Lenin. Əsərləri, 35-ci cild, (IV nəĢri), Bakı, 1952, səh. 232. 
 
Birinci fəsil 
 
1. Əbu-l  Abbas  Əhməd  ibn  Yəhya  ibn  Cabir  əl-Bəlazuri.  Kitab-i  fütuh  əl-
boldan,  IV  cild, Beyrut,  1951,  səh.  462;  həmçinin  bax:  əl-Bəlazuri.  Fütuh  əl-
boldan,  bəxĢe  mərbut  be  Ġran.  AzərtaĢ  AzərnuĢun  ərəb  dilindən  fars  dilinə 
tərcüməsi, Tehran, 1346, Ģəmsi, səh. 169. (sonralar: «Fütuh əl-boldan», ərəbcə, 
farsca). 
2. «Müxtəsər-i kitab əl-boldan, təlife Əbubəkr Əhməd ibn Ġshaq ibn əl-Fəqih əl-
Həmədani» (ibn Fəqih), Leyden, 1302 hicri, səh. 284-285, (sonralar: Ġbn Fəqih. 
Göstərilən əsəri). 
3. Əbülqasim Übeydullah ibn Abdullah ibn Xordadbeh (ibn Xordadbeh). Kitab 
əl- məsalik vəl-məmalik, Leyden, 1889, V cild, səh. 119. Qeyd: Ġbn Xordadbeh 
təqribən 912-913-cü illərdə vəfat etmiĢdir (sonralar: ibn Xordadbeh); həmçinin 
bax: Əbülqasim ibn Hövqəl. Surət əl-ərz. Cəfər ġearın ərəb dilindən fars dilinə 
tərcüməsi, Tehran, 1966, səh. 84 (sonralar: «surət-əl-ərz», farsca,). 
4. «Kitab  təcarib-ül-üməm  və  təqaib-ül-hüməm».  Əl-Əbu  Əli  bin  Məhəmməd 
əl-məruf be ibn Miskəveyh, IV hissə, 1332 hicri (1917), səh. 68. . 

---

192 
 
5. ġəmsəddin  Əbu  Abdullah  Məhəmməd  ibn  Əhməd  ibn  Əbubəkr  əl-
Müqəddəsi (946/47-1000-ci  illər).  «Əhsən ət-təqasim  fi  mərifət  əl-əqalim», II 
nəĢri, Bril, 1906, səh. 378 (sonralar: əl-Müqəddəsi). 
6. Əbu Məhəmməd əl-Qasim bin Əli əl-həriri. Məqamat əl-həriri, Qahirə, 
səh. 438-450 (sonralar: «Məqamat əl-həriri»). 
7. Ġbn  Hovqəl.  Göstərilən  əsəri,  səh.  82;  Əbu  Abdullah  Məhəmməd  ibn 
Məhəmməd ibn Ġdris əl-Ġdrisi, (1100-1165), «Nüzhət əl-muĢtaq fizikr ül-əmsar 
vəl-əqtar  vəl-boldan  vəl-cəzər  vəl-mədayin  vəl-afaq»,  səh.  238  (sonralar:  əl-
Ġdrisi. Göstərilən əsəri). 
8. Yaqut  ibn  Abdullah  ər-Rumi  əl-Həməvi  (1179-1229).  Möcəm  əl-bolddan,  I 
cild, Tehran, 1965 (ərəbcə), səh. 832 (sonralar: Yaqut Həməvi). 
9. ġəhabəddin  Məhəmməd  ibn  Əli  ibn  Məhəmməd  əl-MünĢi  ən-Nəsəvi  h.  647 
(1249)-ci  ildə  vəfat  etmiĢdir      «Sirat  əs-sultan  Cəlaləddin  Mənkburni»  əsəri 
XIII  əsrdə  ərəb  dilindən  fars  dilinə  tərcümə  edilmiĢ  nüsxəsi  1965-ci  ildə 
Tehranda  Mustaba  Minəvi  tərəfindən  nəĢr  edilmiĢdir.  Bax:  Sirati  Cəlaləddin 
Mənkburni, Tehran, 1344 Ģ. 1945-ci ildə isə ərəb dilindən fars dilinə tərcümə 
edilərək  Məhəmməd  Əli  Naseh  tərəfindən  nəĢr  edilmiĢdir.  Bax:  «Sirati 
Cəlaləddin ya tarix-i Cəlali», neqaĢte-ye Məhəmməd Zeydəri Nəsəvi, Tehran, 
1324  Ģ.  akad.  Z.  M.  Bünyadov  isə  Nəsəvinin  əsərini  ərəb  dilindən  rus  dilinə 
çevirərək  Ģərhlərlə  1973-cü  ildə  nəĢr  etdirmiĢdir.  Bax:  Шихаб  ад-Дин 
Мухаммад  ан-Насави.  Жизнеописание  султана  Джалал  ад-дина 
Манкбурны.  Пер.  с  араб.,  предисл.,  коммeнт.,  прим.  и  указ.  З.  М. 
Буниятова.  Баку,  из-во  «Элм»,  1973,  (fars  dilinə  tərcüməsindən  istifadə 
etmiĢnk). 
10.  «Kitab-i  asar  əl-bilad  və  əxbar  əl-ibad».  Təsnife  əl-humam  əl-alim 
Zəkəriyyə ibn Məhəmməd ibn Mahmud əl-Qəzvini. Veysbaden, 1967; həm də 
bax:  Д.  З.  Буниятов.  Материалы  из  сочинений  Закарий  ал-Казвини  об 
Азербайджане.  «Изв.  АН  Азерб. ССР, серия ИФП» 1976, №3, səһ. 45-56; 
(sonralar: Zəkəriyyə Qəzvini. Asar əl-bilad). 
Qeyd:  ərəbdilli  mənbələr  haqqında  ətraflı  məlumat  almaq  üçün  bax:  З.  М. 
Буниятов.  Обзор  источников  по  истории  Азербайджана.  Источники 
арабские. Баку, 1964. 1964. 
21.  «Rehlət  ibn  Bəttutə  əl-musəmmat  be  töhfət-ül-nüzzar  fi  ğərayib-ül-əmsar 
və əcayib-ül-əsar», I nəĢri, h. 1322, səh. 173-175; həmin əsər 1969-cu ildə ərəb 
dilindən  fars  dilinə  tərcümə  edilərək  nəĢr  olunmuĢdur.  Bax:  Ġbn  Bəttutə. 
Səfərname. Tərcome-ye Məhəmməd Əli Movəhhed, Tehran, 1348 Ģ., səh. 235; 
(sonralar: Ġbn Bəttutə). 
12. «Hüdud  əl-aləm  men  əl-məĢreq  el-əl-məğreb».  Be  kuĢeĢ-e  Mənuçöhr 
Situde, Tehran, 1340 Ģ., (1961), səh. 158;  (sonralar: «Hüdud əl-aləm»). 
13. Naser Xosrov Qubadiyani. Səfərname. BekuĢeĢ-e Məhəmməd Dəbirsəyaqi, 
Tehran, 1335 Ģ, II çapı;   (sonralar: Naser Xosrov. Göstərilən əsəri). 

---