Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

Aqvan Patriaxt taxtının və kilsə idarəsinin Çol adan böyük 
Partav Ģəhərinə- ölkəmizi yağ ma etmiĢ yırtıcı xəzərlərin təzyiqi ilə 
köçürülməsi 
 
 
Sonra ölkəmiz xəzərlərin hakimiyyəti altına keçdi, kiləslər və 
müqəddəs kitablar oda qalandı. O vaxt Ģahlar-Ģahı Xosrovun ikinci ilində
1
, 
erməni təqvimini baĢlanğıcında tanrı xaç ı yağıların yırtıc ı basqınları üzünd ən 
patriarx taxtı Çola Ģəhərindən-paytaxta Partav Ģəhərinə köçürüldü. (s. 90). 
XIV fəsil. 
BaĢ Aqvan katalikosu Viro haqqında; tanrının göndərdiyi 
böyük ələm və onun mərhəmti haqqında 
 
K. Patkanovun çevirməsində Aqvan kilsə qanunlarının sayı doqquz alınır. Ancaq o, yalnıĢ 
olaraq parçanın sonuncu abzasının iyirminci qanunu kimi verilmiĢdir. Yeni ədəbiyyatda qanunların 
sayı düzgün olaraq 21 göst ərilir. (Bax: мамедова Ф. «История Албан» Моисея Каланкатуиского 
как источник по обшественному строю раннесредневековои Албании. Б., 1977, с. 160 -165) 
1
Xosrov ƏnüĢəravanın hakimiyyətinin ikinci ili 532-33-cü ilə düĢür. Elmi ədəbiyyatda 
aĢkar edilmiĢdir ki, bu fəslin sonradan qurĢadırılıb II kitaba salınmıĢdır, çünki bu dövrdə erməni 
təqvimi mövcud deyildi və iĢlənmirdi; erməni təqviminin baĢlanması 551-52-ci ildir, buna görə bu 
hadisə Xosrov Ģah hakimiyyətinin ―ikinci ilinə‖ yəni 532-33- cü illərə uyğun gələ bilməz. (BaxI 
Məmmədova F. Göst ərilən əsəri, s. 51-52). 

---

46 
 
Bundan sonra hökmdar Qavat
1
hamın ı bağıĢladı, dustaq onlara və 
böyük sarayda nəzarət altında saxlananlara xoĢa gələn baĢqa yaxılıq lar etdi. 
Onlar isə hər biri öz ö lkəsinə. Öz doğuduğu torpağa qayıtmaq ü midini ço xdan
itirmiĢdi. ġah onların hamısını tezliklə yola saldı və böyük diləklər ilə ata 
yurduna qayıtdılar. Onların arasında böyük aqvan knyazlığ ının katalikosu, ulu 
və müdrik bir ə r o lan , himət (fə lsəfə.- Red.) bilic isi Viro da qayıtdı; onun dili 
ağıılı məsləht vəilməsində , böyük və Ģəhanə iĢlərin həllində, kəskin yazan qələ 
kimiyd i, mülay im danıĢığı sadə adamlara və qara camaat da xoĢ gəlird i....O, 
Xosrosvun sarayındakı 25 illik dustaqlığı zamanı öyrəndiyi fars dilinə etd iyi 
tərcümə lərdə xüsusilə seçilird i. O, Aqvandan böyük əsilzadə lərin qiya m 
qaldırmasında
2
ittiha m olunurdu; onlar Ġran çar ına qarĢı ayağa qalxmıĢ, bir ço x 
məhv o lmuĢdu: bir parçası qılıncdan keçirilmiĢ, baĢqaları a ldıq ları yaradan 
ölmüĢdü. Vira isə Ģah sarayına düĢə bilmiĢdi; orada onun bəxti gətirmiĢdi, 
çünki müqəddəs xaçın mərhəməti ilə onun üzünə məlikə
3
sarayı açılmıĢ və ço x 
çalıĢdıqdan sonra məlikə onun həyatını Ģahdan bəxĢiĢ almıĢdı. Ancaq Ģah bərk 
and içmiĢdi ki, bütün ömrü boyu o Bira, ö z ö lkəsinə qayıtmay ıb sarayda 
qaravul altında qalacaqdır. ġah onun patriarx gəlirlərini əlindən almamıĢ, 
katalikos sanından məhru m etməmiĢdi.... 
Budur [Ġran] payta xtından çıxıb ö z vətəninin hüduduna gəlib çatdıqda, 
[Viro] əy ilib öz yeparxiyasından olan kils ənin qapılarını və döĢəmə lərini öpür, 
dizləri üstə çöküb, sel kimi gö z yaĢları tökərə k torpağı isladırdı, ayağa qalxaraq
özünə və onunla o lan adamlara təkskinlik vərir, Ģir ağzından qurtarıb, Tanrının
ona müqəddəs kilsənin tağlarını bir də görmək səadətini bəxĢ etdiyni söyləyird i. 
O istəyirdi ki, bir az d incəlib ö zünə gəlsin və uzun illərin ayrılığından sonra 
çəkdiyin i həsrəti soyuda bilsin. Ancaq onu bəxtinə dəhĢətli kədər, əzab və 
əziyyət ilə qarĢılaĢ maq, ö lkəsində yaxınlarda baĢ vərə biləcək b ir dağıntın ı da 
görmək yazılmıĢdı.
O, sevgi ilə ö z vətənini ayrı-ayrı yerlə rin i gə zməkdə ikən, 
gözlənilmədən ikinci kərə Ģimal kü ləyi qalxıb böyük ġah dənizinə
4
çırpıld ı. 
1
628-ci ildə II Xosrov öldürüldükdən sonra Sasani taxtına onun oğlu ġuriyə çıxmıĢdı. 
ġuriyə tarixdə II Qubad adını daĢıyır. ―Alban tarixi‖ də onu ―Qavat‖adı ilə tanıyır.
2
Albaniyada Sasanilərə qarĢı 603-4-cü il üsyanından söhbət gedir. Üsyanın baĢçısı Viro idi.
3
Burada hörmətlə yad edilıən ―məlikə‖, Nizami poemasını qəhrəmanı Sasani Ģahı Xosrov 
Pərvizin arvadı ġirindir. Nizamiyə görə ġirin Bərdə (―Alban tarixi‖ ndə-Partav) hökmdarı Məhin 
Banu-ġərmiranın qardaĢı qızıdır. ― Bütün ölkə Ərrəandan Ərmənədək o qadını hökmünə tabedir‖, 
yəni hər iki qadın paytaxt Ģəhəri Bərdə olan Arran (Alban) dövlətlərindəndir. Belə olanda Ġran 
sarayında məlikə olan ġirinin alban katalikosuna himayəçilik etməsi təbii bir iĢdir. (bax: Bünyadov Z. 
Göstərilən əsəri, s. 47-47, Əliyarov S. ―Ġskəndərnamə‖ tarixi baxımından, ―Azərbaycan‖ 1983, №8, s. 
179) . 
4
Xəzər dənizi nəzərdə tutulur.

---

47 
ġimal yırtıcısı ö z qaniçən qartal balası ġad
1
ilə ortaya ç ıxd ı. O, ilk növbədə Ġvəri 
və Tiflis üzərinə Ģığıdı. ... 
...Öz d iləy ini ald ıqdan sonra o böyük qəniməti özü ilə götürməyi ə mr 
etdi və bu qənimət ilə gə lin ç ıxıb getdi, döyüĢkən qoĢunun is ə oğlu ġad ilə
birlikdə buarda qoydu; o, bir neçə igid ə rlə ri oğluna baĢbilən qoyub getmiĢdi. O, 
oğluna Aqvan sərhədlərinə getməy i əmr edərək, belə bir tapĢırıq vərmiĢdi: ―əgər 
o ölkən in hakimləri və əyanları mən im oğlu mu qarĢılmağa çıxsalar, ö z
ölkələrini onun itaətinə vərsələr, Ģəhərləri, qalaları və ticarəti mənim qoĢunumun 
ixt iyarına bura xsalar, qoy onlar yaĢasınlar və onlar mənə qulluq etsinlər; belə
olmadıqda isə, onların on beĢ yaĢından yuxa rı kiĢilərinə qoy yazığın ız gə lməsin, 
qalanlarını isə (15 yaĢına çat ma mıĢ oğlanları-Red.) qadın ları ilə birlikdə mənə
və ya sizə qul kimi xid mət et mək üçün saxlayın‖. On lar bir-birindən ayrıldıqdan 
sonra qoĢun onun səözlərini yerinə yetirib ,tapĢırılan yerə gəlib çıxdı. ġad atasını 
əmr etdiy i kimi, Ġran caniĢini-Aqvan mərzbanı SemavĢtnasın və yu xarıda yad 
etdiyimiz kimi hə mən katalikos Vironun yanına elçilər göndərdi. Fa rs 
razılĢamayarq demiĢdi: ―Sən kimsən və Aqvan nədir ki, mən onun ucbatından 
özü mü səni hömkdarına tabe edim‖. O özünün əmlakın ı götürüərək və ölkədən 
də bir ço x Ģeylər oğurlayaraq, qaĢıb Ġran torpaqlarında g izləndi. 
Ancaq müqəddəs Aqvan atası gözlənilən fə la kətin ağırlığın ı baĢa düĢs ə 
də, nə deyəcəyini bilmird i, çünki Ġran Ģahına ürəyi q ızmır və ondan qorxurdu, 
axı, olmayan bir qiyamçılıq üstündə uzun illər yad ö lkəyə sürgün edilmiĢdi. 
Buna görə də ölkəni dağıntıdan və sürgündən qurtarmaq üçün danıĢıq aparmağa 
və yağının qarĢısına çıxmağa ra zılq verdi.
Uzaqgörən olduğu üçün, o bir də yağıla rın hədəsi haqqında Ġran Ģahına
kağız yazıb göndərdi ki, yağıların xeyrinə b ir iĢ etmiĢ o larsa, Ģah onu bağıĢlasın; 
bağıĢlamazsa, ölkədən çıxıb getməli olacaqdır. O, cavab gözləyə-gö zləyə 
yağıların danıĢıq üçün göndərdiyi elçiləri ö z yanında saxlayıb onları bir az
gümüĢ pul ilə satın almıĢdı, onları ö z yanında gəzdirərək mü xtəlif bəhanələr 
uydururdu: ―bir o deyirdi ki, qoy bütün vilayətlərin baĢçılarını çağırım. Onlarda
sizin hökmdara mən im göndərərcəyim cavabı versin lər‖; baĢqa bir gün isə 
deyirdi ki, ―hamının razılığını gözləməyim üçün hacət yoxdur, hökmdarın
cavabını mən ö zün yazacağam, layiq li bir hədiyyələrlə sizin sizin hökmdara 
ehtira m bild irəcəyə m‖. 
Be lə olduqda elçilə r onu tələsdirərək deyirdilə r: ― Sən a xı, nəyi 
gözləyirsən, nəyə görə tərpənmirsən; budur, bütün Aqvan ölkəsinə basqın
1
ġimal yırtıcısı, ġimal knyazı ― ‖Cebu xaqan‖ adlandırılan bu Ģəxs Xəzər dövlətində ― böyük 
xaqanın‖ (xaqan-əl-kəbir) qardaĢı, ―ġad‖ isə onun ―Cebu xaqanın oğlu idi‖. Beləliklə, 
Zaqafqaziyadakı döyüĢlərdə xəzərlərin ―böyük xaqanı‖ deyil, onun qardaĢı və qardaĢı oğlu iĢtirak 
edirdi. ―Alban tarixi‖ndə ancaq bu sonuncuların adları deyil, titulları verilmiĢdir.

---

48 
dalğasını yay maq günü gəlib çatmıĢdır. Biz öz knyazlarımızın və Ağamız ġadın
niyyətlərini sənə açırıq. Əgər sən onun istədiyini yerinə yetirmə k istə mirsənsə, 
heç olmasa qaçıb gizlən məyə tələsməlisən; biz səninlə çörək kəs miĢik, səndən 
bəxĢiĢlər a lmıĢıq; biz öz Tanrımızdan qorxu ruq, ona görə də sayca ço x ola
qoĢunumuzun sənin üzərinə, sənin döyüĢçülərinin və xalq ının ü zərinə əl 
qaldırmasına biganə ba xa b ilmərik.‖
Elə bu za man, onla r danıĢan za man torpağımız ü zərinə du man və
qaranlıq çökdü: b içənəklə r və yaylaqla r, təpələ r və dərə lər tutuldu, ölkə miz 
içərsində heç bir yurd, nə kəndlərdə, nə düzənlərdə bir qarıĢ torpaq qalmad ı. 
Ev lərdə və küçələrdə hamın ın dilində bir yalavrıĢ səsləndi: ― Vay-vay!‖. 
Barbarların səsi kəsilmirdi, acıq lı yağının ilğım gətirən hayqırtısını eĢitməyən bir 
adam yo x idi və bunu hamısı b ir gündə və bir saatda baĢ verdi. Ona görə ki 
yırtıcılar qabaqcadan bizim v ilayətləri və kəndləri, suları və çayları, bulaqları və 
meĢələri, dağları və dü zənləri püĢk atıb bölüĢdürmüĢdülər, təyin olun muĢ vaxtda
onları hamısı b irdən dağıdıcı yürüĢə atılıb torpaqlarımızı b ir ucunda o b iri 
ucunadək sarsıntıya saldırla r... (s. 117-123). 
XVI fəsil.