Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

65 
 
Azərbaycan  və  Ermən istan  hakimi  təyin  etdi  və  ona  Babək  ə l-Xurrə miyə  qarĢı 
müharibəyə baĢlamağı əmr etdi. 
Əl-AfĢin qabaqca Bərzənd Ģəhərinin yerləĢdiyi yerdə mövqe tutudu. O, bu 
Ģəhəri bərpa edib yolların  kəsiĢ məsində çevirdi.  Burada əl-Bəzzdən, Muğandan, 
Ərdəbildən  və  Varsandan  gələn  dörd    yol  b irləĢirdi.  Əl-AfĢin   burada    mövqe 
tutdu,  ordu  gəlib  onun  yanına    çatdı  və  o,  babək  əl-Xürrə mi  ilə  müharibəyə 
baĢlmağı qərara aldı.  
Əl-AfĢinlə  Babək arasında  ilk döyüĢ Ərdəbil Ģəhərindən 7 fərsax aralıda 
yerləĢən ArĢak adlı yerdə baĢ verdi. Babə k məğ lub oldu və əl-Bə zzə qaçdı.   
Əl-AfĢin  Məhəmməd  ibn  Süley man  əs-Səmərqəndi  adlı  adamı  Arranın  
hakimi təyin etdi və onu Bə rdəyə göndərdi. Əl-AfĢin özü   isə Babəklə döyüĢmək 
üçün qaldı.o,  onlarla    fasiləsiz  dörüĢ  aparırdı.  Xəlifə  əl-Mö`təsim  ona    babəklə 
döyüĢdə daha qəti olmağ ı və ondan göstəriĢ alana kimi tələs məməyi yazırd ı. 
Əl-Mö`təsim  iki  il  Bağdadda qaldıqdan sonra 220  (835) -ci ildə əl-Kətun 
adlı  yerə  gəld i  və  Samarrə  Ģəhərinin  tikintisinə  baĢlamağ ı  əmr  verd i.  ġəhərin  
tikintisi baĢa  çatana  kimi, o, dərhal oraya köçdü.  
Bütün  bu müddət ərzində Əl-AfĢin Babəklə  mübarizən i davam etdirird i. 
O, müharibədə ço x dözü mlülük göstərdi və babəkə əl-Bəzz  Ģəhərinə sıxıĢdırmaq,  
onu mühasirə etmək ona  müyəssər oldu. 
Babək  görən  də  ki,  müharibə  üçün  onun  artıq    gücü    yoxdur,  o  öz  
Ģəhərindən çıxdı və 20 nəfər ö z adamı ilə qaçdı.  O, tanın mamaq üçün geyimini 
dəyiĢərək Qə zac adlı Ģəhərə çatdı.  
[Müəllif]  deyir:  Qə zac  Ģəhərini  ailəsi  Babə ki  görsələr  də,  tanımad ıla r, 
hətta    saymaq  üçün  ona    hücum  etdilə r.  Babək  onla rın  ü zərinə  atıldı  və  
soyğunçuları q ırıb-çatdı.  
Bu  haqda    xəbər  Ģəhərin     Səhl  ibn  Su mbat
1
 adlı  hakiminə  çatdı.  O,  öz 
admaları  ilə oraya  yola düĢdü, Banəkki görən  kimi tanıd ı və baĢa düĢdü  ki,o, 
hiyləgərlik  edir.  O,  Babəkin  qulluğunda    durub  ona    yaltaqlanmağa    baĢladı. 
Onun rəftarı Babə kin  xoĢuna gəldi və Səh l ibn Su mbat  onu öz  qalasına  gətird i. 
Sonra    onu  içkiyə  qonaq  etdi  və  Babək  içki  içib  çörək  kəsdi.  O,  sərxoĢ  olanda 
səhl  ibn  Sumbat  onun    [ayaqlarına]  qandal  vurmağı  ə mr  etdi  və  onun sağ  əlini 
qulağına  sarıdı. Sonra o, Babəki öz adamlarına verd i və onu əl-A fĢin göndərdi. 
Əl-AfĢin  Babəki  görəndə  çox  sevindi.  Sonra  o,  Səhl  ibn  Sumbata    bir 
milyon dirhə m dəyərində bəxĢiĢ göndərdi. 
                                                                 
1
 Səhl ibn Sumbat (Sunbat) haqda geniĢ məlumat üçün bax: qaynaq №17, Qeyd  46. 
 
 

---

66 
 
[Müəllif]  deyir:  əl-Mö`təsim  Səh l  ibn  Su mbatın   Babəklə  nə  etdiy ində 
xəbər  tutanda  o  mirvari  və   qızıl  daĢlarla  bə zədilmiĢ  qızıl  tac  göndərdi.  Tacın  
dəyəri  500  min  dirhə mə   bərabər  id i.  Bundan  baĢqa  o.  Səhl  ibn  Su mbatı  bütün 
batriklərin baĢçısı qoydu. (s. 70-72) 
   
 
ƏL-BƏLƏZURĠ. KĠTAB FÜTUH ƏL-BULDƏN‖ 
 
Erkən  ərəbdilli  qaynaqların  yaradıc ılarından  olan  tarixç i  v ə  Ģəcərçi 
Əhməd  əl-Bəlazuri  Əbul-Abbas  Əh məd    ibn  Yəhya  ibn  cabir  ibn  Davud  əl-
Bə ləzuri)  ―Ölkə lərin  fəthi  kitabı‖  (―Kitab  fütuh  əl-Bu ldən‖)  və  ―Əsilzadələ rin  
Ģəcərsi kitabı‖  (―Kitab ənsab əl-əĢrəf‖) ad lı  kitablarn  müəllifi kimi tanın mıĢdır. 
Təqribən  820-c i  ildə  Bağdadda  doğulması  gü man  edilir,  892-ci  ildə  ö lmüĢdür. 
―ölkələrin  fəthi  kitabı‖  xilafət  sistemindəki  ölkələrin  ərəblər  tərəfindən  istila 
edilməsin in  dəqiq  təsvirini  vərir;  əsərdə  Xila fətin  güclü    tabe  etdiyi  xa lqalrın  
iqtisadiyyatı  ictimai  münasibətləri  və  mədəniyyətləri  barədə  mühü m  məlu mat 
vardır. Buu kitabda  bütövlükdə Azərbaycan və Arran haqqında verilən yazılar, o  
sıradan  ərəb  ordularının  yürüĢləri,  ərəb  sərkərdələrinin   Azərbaycanın  bir  sıra  
vilayətə  və  Ģəhərlərinin  hakimləri  ilə  bağlad ıqları  müqavilə lər,  ərəb  tayflarının  
Azərbaycan  köçürülməsi  barədə  mə lu matlar  ta rixmiz  üçün  qiy mətlidir.  Kitabın  
Azərbaycan  və  Arranın  istilasına    aid    iki  xüsusi  fəsilini  də  De  Quyenin 
Leydendə nəĢr etdirdiyi ərəb  mətnindən (Livər e xpugnationus regionum, ed. M. 
Goe je, pt. 1-2, 1863-6) pro f. P.K. Jü ze  rus dilinə çevirmiĢdir.(Ба ладзори. Книга  
завоевания  стран.  Текст  и  пер.  С.  Арабского  проф.  П.К.Жузе.  Изд.  Об -
ваобследоавания    и  изучения  Азербаиджан.  Баку,  1927),  aĢağıda    h əmin  
fəsillər ixt isarla  vərilir. 
 
   
 
 
Ərminiyyənin fəthi 
 
...Curzan
1
 və  Arran  xə zə lərin  əlində,  Ərməniyyənin
2
 qalan  hissəsi  hakim 
Armen iyakson idarəsi alt ında, ru mluların  (bizanslıların) ə lində idi. Xə zə rlə r tez-
                                                                 
1
 Curzan-Ərəblərin Gürcüstana verdiyi ad 
2
Ərməniyyə-Əməvilər  sülaləsi  dövründəki  inzibati  bölgü    üzərə  Xilafət  sistemindəki  4-cü 
əmirlik  (caniĢinlik). Zaqafqaziya  ölklərini  əhatə  edirdi. Paytaxtı  Dəbil  (Dvin)    Ģəhəri  idi.  Abbasilər 
süləasi dövründə 3-cü  əmirlik (paytaxtı 789-cu ildən Bərdə) idi. Ərəb müəllifi (Əl-Ġstəxri, ibn havqəl, 
əl-Müqəddəsi  və  b.)  çox  vaxt  Azərbayucan  Arran və  Ermənistanı  bir  inzibati vahiddə  birləĢdirərək, 
onu gah Ərməniyyə, gah da Azərbaycan adlnadırıblar. 

---

67 
 
tez    ölkəsindən  çıxır  və  qoĢnu  vilaəytlərə  hücüm  edir,  bəzən  Dinavərə
1
 kimi 
gedib çatırdılar. Bu, ġah Firu zun oğölu Qubadı özünün  böyük s ərkərdələrindən 
birini  on  iki  min   döyüĢçü  ilə  onlara    qarĢı  göndərməyə  məcbur  etdi;  o,  Arran  
vilayətinə  da xil  oldu  və  ar-Ras  (Araz)  çayı  ilə  ġirvan  arasındakı  v ilayəti  tutdu. 
Onun  [sərkərdənin]  a rdınca  ġah  Qubad
2  
yola    düĢdü;  o,  Arranda  Beyləqan 
Ģəhərini, bütün  ölkəni  [baĢ ] Ģəhəri Bərdəni və Qəbələ Ģəhərini, burası Xəzərdir, 
tikdirdi.  Sonra  o,  ġirvan  vilaəyit  və  Alban  qapıları
3
 arasınfa    b iĢmə miĢ  gildən 
sədd    çəkdird i  gil  diva r  boyu  360  Ģəhər
4
 saldırdı  ki,    [onlar]  Bab  əl-Əvbab
5
  
tikild ikdən sonra dağıldıla r. Qubaddan onra taxta  oturan oğlu Kəsra ƏnuĢirəvan
6
 
ġəbiran  Ģəhəri  və  Məsrək  Ģəhəri,  sonra    isə  Bab  əl  –Əvbab  Ģəhərini  tikdirdi; 
Əvbab  [qapıları] ona  görə deyilirdi ki, dağda, yol boyu tikilmiĢdi
7
. 
...Dəbil
8
 ilə    [bağla mıĢ] sülh müqviləsinin  mətni budur. ― ...Mə rhə mətli və 
və  rəh mdil  Allahın   xat irinə.  Bu   fə rman  Həbib   ibn  Məslə mə
9
 tərəfindən  Dəbil 
Ģəhərinin  xristianlarına,  onu  məcus  (atəĢpəst)  və  yəhudilərinə,  onun  Ģahid  və 
qaidlərinə  vərilir  ki,  mən  sizə,  sizin  Ģə xsiyyətinizin   və  mülkiyyətinizin,  sizin  
kilsələrin  və   məbədlərin,  sizin   Ģəhərin  d ivarın ın  to xunulma zlığı  üçün  zə manət 
verirə m.  Sizə   a man  vərilir  və  biz  sizin lə  olan  müqaviləni  o  va xtadək  yerinə  
yetirməyi  öhdəyə  götürürük  ki,  siz  də  ona    əmə l  edəcək,  c izyə  və  xərac  
ödəyəcəksiniz;  bu  deyilənlər  üçün  Allahın  Ģahidliyi  ən  etibarlı  Ģahidlikdir. 
Fərman Həbib ibn Məsləmən in möhürü  ilə  təsdiq edildi‖. 
Sonra Həbib,  NəĢavə
10
 Ģəhərin qabağına  gəld, onu fəth etdi, dəbil əhalisi 
ilə  olduğu qaydada [ onun əhalisi ilə ] müqavilə [bağlad ı]. 
Buraya,  Həbib in  yanına  Busfurracanın
11
 batriki  gə ldi,  özününü    bütün 
ölkəsi  və  vilayətlərinin    [əhalisi]  adından  Həbib lə  müqabilə  bağladı…Bu  
müqaviləyə  görə,  təyin  o lunmuĢ  vergin i  batrik  hər    hər    il  ödəməy i  öhdəsinə 
                                                                 
1
 Dinavər-Cibəl  (qədim  Midiya   ərazisi) vilayətindəki  mühüm  Ģəhərlədən     biri. Xarabalığı 
Bisutin dağı yanında caması-ab çayı sahilindədir.  
2
 ġah I Qubad- Sasaniləe sülaləsindən olan Ġran  hökmdarı (488-531). 
3
 Allan qapıları(Ban Allan)- Dəryal keçididir. Osetiyaya  yol.  
4
 360  Ģəhər (rəqəm  ĢiĢirdilib) –Ġbn Xordadbehə  görə,  360  qəsr (bax:  Vəlixanlı  N.M.  IX-XII 
əsr ərəb coğrafiyaĢünas səyyahları..., Azərbaucan haqqında. Bakı,1974, s. 18.  
5
 Bab əl-Əvbab, əl-Bab, Bab-Dərbənd Ģəhəri. 
6
 I Xosrov ƏnuĢirəvan–Sasani hökmdarı (531-579). 
7
 Daha doğrusu, ― dağın kənarında‖ (düzəliĢ P.K.Jüzenindir). 
8
 Dəbil-dvin Ģəhəri, 428-ci ildən Ermənistanın paytaxtı; 640-cı ildə Ərəblər iĢğal etdilər.  
9
 Həbib  ibn  Məsləmə-xəlifə  Osmanın  vaxtında  (644-656)  Zaqafqaziyanın  fəthində  iĢtirak 
edən sərkərdə və Ərməniyyənin hakimi. 
10
 NəĢavə-Naxçıvan Ģəhərini orta  əsrlərdə adı (bax:13-cü qeyd). 
11
 Busfurracan,  basfurcan  (erkən  orta    əsr  qaynaqlarınada  Vapurakan)-  Arranını  əyaləti. 
Yaqut  əl-  Həməviyyə  görə,  Basfurcan  (Arran    ərasində  əyalət  (Kura),  əsas  Ģəhəri  NəĢavə,  bura  
həmçinin Nakcəvandır‖ (Naxçıvan). Bax: Vəlixalı N.M.Göst ərilən əsəri. S.30-31. 

---