Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

70 
 
dörd min  [əsgər]  köçürdü  və onlara artırılmıĢ maaĢ vərməyi öhdəsinə götürdü. 
Buna    görə  də  Babın  əhalisi  bu  günə  kimi    heç  b ir  hakimi,  əgər  onun  onlara 
paylamağa pulu yo xdursa, Ģəhərə girməyə qoy murdular. 
Və Məslə mə [Ģəhərdə] ərzaq anbarı, a rpa  anbarı və silah anbarı tikdirdi; o,   
[Ģəhər] çəninin  təmir etdirməyi əmr etdi, Ģəhərdəki dağılmıĢ yerləri düzəltd i və 
onu bəzədi. Mərvan  ibn Məhə mməd də Məslə mə  ilə  birlikdə  id i; onunla yanaĢı 
xə zərlərlə rəĢadətlə vuruĢmuĢ,  [onların sırlarında] dəhĢətli dağıntılar törət miĢdi. 
Məsləmədən sonra HiĢam
1
 Sə`id ə l-Curaç ini  [Ərməyiyyənin ] hakimi təyin etdi; 
o,   [cə mi]  iki  il bu ö lkədə  oldu. Ondan sonar Ərvban ibn Məhə mməd
2
 (hakim) 
təyin  olundu; o,  Kisal    [vilayəitndə]  yerləĢdi  və  orada  Bırdədən  qırx  fərsə x  və  
Tiflisdən  20  (fərsə x  məsafədə)  Ģəhər    saldı
3
.  Sonra    o,  A llan   qapları  tərəfdən 
xə zərlərin  torpaqlarına  da xil  oldu.  Əsəd  ibn  Zəfər  əs-Sula miyə,  Əbi  Ye zidə  və 
onunla    bağlı  dağ  hakimlərinə  əmr  etdi  ki,  Bab  əl-əvbaba    tərəfindən  girsinlər. 
Mərvan [o vaxt]  xə zərlərin torpağında  olan slavyanların üzə rinə atıld ı və iyirmi 
min   ailəni  əsir  a ldı,  onları  (Ka xetə )  köçürdü.  Sonra    [bu  slavyanlar]  ö z   
[müsəlman] baĢçıla rın ı öldürüb qaçdıla r, ancaq [Mə rvan] onları haqladı və qırd ı.  
Deyirlər  ki,  xə zərlərin böyük [xaqanı]
4
 onun ölkəsinə Mərvanla (birlikdə) 
(birlikdə)  girən  ada mla rın  sayı,  onla rın  silahla rı  və  hərb i  qüvvələri  haqqında  
xəbər a landa  onun ürəyi qopdu və dəhĢətə gəldi.  Buna   gör də  [Mərvan] onun 
yaxınlığında    olanda,  ona    eçli  göndərib,  ya  islamı,  ya  da  müharibəni  seçməyi 
təklif  edəndə  o,  cavab  verdi:  ― mən  isla mı  qəbul  edirə m,  məni  ona  (isla ma ) 
yönəldə bilən adam göndər‖. [Mərvan]  elə də etdi və xaqan islamı qəbul etd i və 
Mərvbanla    dostlaĢdı  o,  is ə  onu  öz    v ilayətində  hakimlikdə  sa xladı.  Sonra  
Mərvan  xaqan  və  çoxlu  xə zrlə  b irlikdə  geriyə  yollanda    və  onları  (xə zə rlə ri) 
Sumrla  ġəbiran  arasındakı  düzənliklərdə,  lakaların    [lakların]  vilayətində 
yerləĢdirdi. 
…Sonra  Mərvan  ġirvan  hakimini  dəniz  sahilində  yerləĢən  və  ―XirĢə‖ 
adlanan  qalasına    hərəkət  etdi.    [Qalan ın  sahibi]  öz  üzərnidə  [Mərvanın] 
                                                                 
1
 Əməvilər  sülaləsindən  olan  xəlifə  HiĢam  ibn  Əbd  əl-malik  724-743-  cü    illərdə 
hakimiyyətdə olub.  
2
 Mərvan  ibn  Məhəmməd  əl-Həkəm-xəlifə  HiĢmanı  Azərbaycan,  Arran  və  Ermənistana  
təyin etdiyi hakim. Xəzərlərə qarĢı yürüĢdə (732-733) ilə məĢhurdur. Əməvilər sülaləsindən sonuncu 
xəlifə (745-750) olmuĢdur. 
3
 Kisal  (Kasal) – Mərvan  ibn Məhəmmədin  saldırdığı  Ģəhər. Əl-Bələzurinin məlumatına    üz 
tutan  F.B.  Minorski  Kasalı Qazaxla   bağlayır.  Ancaq əl-Kufi  də  Qazağın  adı (Kasal)  deyil, ―Kasax‖ 
yazılmıĢdır. (bax: qaynaq №15). 
4
 Xəzərlərdən  böyük  xaqan-Xaqan  əl-Kəbir    iə  yanaĢı  onun  ―caniĢini‖  və  ya  ― müavini‖ 
sayılan hökmdar  idi.  Bu  sonuncu  Cebğu  (yabqu),  Ģad və  b. titul  daĢımaqla, ―xaqan‖  adlanırdı.  Belə 
bir  system  ədəbiyyatda  qədim türk  iki hakimiyyətliyi  adlanır. (bax:  Büyadov  Z. m.,  Əliyarov  S.S. 
―Kaqan‖ titulu  haqqında). –Azerb.  SSR  EA  Xəbərləri tarix, fəsləfə və hüquq.,  1984, №14,  s.  121-
129).  

---

71 
 
hakimiyyətinni  tanımağa  tə ləsdi  və  düzənliyə  endi.  Mə rva    [ġirvan]  əhalisi 
üzərində ildə 10  min ölçü  35 taxıl  (vergi) qoydu və ġirvan hakiminə  müsəlman  
ordusu xə zərlərin torpağına  yürüĢ etdikdə onun önündə ondan geyi qayıdanda I 
sə  arxasında    yer  tutmağ ı  tapĢırdı.  Hə m  də  FilanĢaha    yalnız  müs əlmanlarla   
yürüĢdə  iĢtirak  etməyi  buyurdu.  TəbərsəranĢahı  öhdəsinə  qoydu  ki,  müsəlman  
ordusu basqın etdikdə arxada, yürüĢdən qayıtdıqda isə qabaqda  olsun.  
…Mənsur
1
,  a llah  onu  əhf  etsin,  xə lifə   olanda,  Ye zid     ibn  Useyd  əs-
Sulamini  Ərməniyyənin  hakimi  təyin  etdi.  O,  Ban-  Allahı  fəth  etdi  və  orada 
Divanda    qeyd  edilmiĢ
2
   [əsgərlərdən]  ibarət  qornizon  yerləĢdirdi;   o,  sanarilə ri 
məğ lub  etdi;  hkmdarın  qızı  ona    oğul  doğdu,  ancaq  o,  öldü;  doğuĢdan  sonar  
uĢağın anası da  öldü.  
Yezid  ö z adamların ı ġirvanda  neft və duz çıxaranların üzərinə göndərdi 
və onlardan vərgi a lındı;  sonrakı  [illə rin  vərgilərini] topla mağı o,   [xüsusi vərgi 
yığanlara]  tapĢırdı.  Yezid,  Kiçik  Arcil  Ģəhərləni  tikd ird i  və  fələstindən  olan 
adamları oraya köçürdü. (s. 193-212). 
 
 
 
Azər bayc anın fəthi  
 
Ərdəbilli  Hüseyn  ibn  Əmru  ərdəbilli  Vaqidin    dilindən  [və]  onun  sağ 
gördüyü  bəzi qocların dilindən bizə söyləd ki, Muğirə ibn ġu`bə xəlifə ö mər  ibn 
Xəttabın
3
 adından  Ku fəyə  hakim  kimi  gə ləndə  hüzeyfə   ibn  ə l-Yə mənə
4
,  onun 
Azərbaycan hakim olması haqqında  ə mri ö zü  ilə gətirdi. O, bu ə mri Nihazəndə
5
 
və ya  ona  ya xı baĢqa bir yerə  [Hüzeyfəyə]göndərdi.  Hü zeyfə  xəlifənin ə mrini 
alıb  yola  düĢdü  və  Azərbaycanın  [baĢ]  Ģəhəri  Ərdəbilə  gəldi;  orada    vergilər 
toplamaq  hüququ  mərzabanın  əlində  idi.  Mərzban  ona    [Hü zeyfəyə]  qarĢı 
Bacərvan,  Meynəd,  Neriz,  Sərat,  ġiz,  Meyənic  və  baĢqalarını  əhalisindən 
döyüĢçülər  tolaya  bild i  və  onlar  müsəlmanlarla    bir  neçə  gün    ərzində  Ģiddətlə 
vuruĢdular. 
                                                                 
1
  Abbasilər sülaləsindən olan ikinci xəlifə əl-Mənsur 754-775-ci illərdə hakimiyyətdə olub. 
2
 ― Divanın  adamları‖-  dövlət  xəzinəsindən,  orada  saxlanılan  siyahı  üzərində  rəqüd  alan 
Ģəxslər (Əl-Bələzuri, s. 448). 
 
3
  Ömər ibn Xəttab- ikinci ―haqq‖ (rəĢidun) xəlifə (634-644). 
 
4
 Hüzeyfə ibn əl-Yəmən-ərəb sərkərdəsi, Azərbaycanın ilk ərəb hakimlərindən biri. 
 
5
 Nihavənd- iranda  qədim Ģəhər. 642-ci ildə ərəblər Sasni qoĢunlarını burada  darmadağın 
etdilər. 

---