Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

86 
 
ibn Məs`əbn müavləsinə
1
 yazıb, gecə hə min  kəndə gedəcək, Tərxanı ö ldürməyi, 
yaxud əsir a lıb  onun yanına  göndərməy i ə mr etdi. Ona   görə də  türk Tərxanın  
yanına  yollanıb, gecəyarısı qəflətən ona  hücum etdi və onu öldürdü. Sonra onun 
baĢını AfĢinə göndərdi.  
 
 
 
 
222 [836/37]-ci il. Hə min ilin hadisələri 
 
  Bu  ildə   Mö`təsim  Cəfər  ibn  Dinar  ə l-Xəyyatı
2
 əlavə  qoĢunla  AfĢinə 
kö məyə göndərdi. Sonra  o,  Cəfərin ardınca  xərclik və ordunun maaĢını vermək 
üçün 30 milyon dinar  pulla Ġtaxı
3
 yola saldı.  
  Bu  ildə  A fĢinin  döyüĢçü    baĢçıları  ilə   Babəkin  Azin  adlı  s ərkərdəsi  
arasında  vuruĢma  oldu.  
  AfĢin Əbu Sə idin  dəstə baĢçılarından  ikisini –Zəfər ibn Ə`la  əs-Sədi və  
Hüseyn   ibn  Xalid  əl-Mədaini  b ir  bölük  atlı  və  dağlılarla  göndərdi.  Onlar  gecə 
ikən  Kalanruddan
4
 hərəkət  edib,  tək  atlının    çətin liklə  keçə  bildiyi  da rısqal 
dərəyə enən kimi getdilər. Adamla rın  ço xu atlıları yedəkləyib  bir-birini ardınca  
dalbadal gedird ilə r, çünki AfĢin  ə mr   et miĢdi  ki, iĢıq lanan kimi  Rud  ər-Rudda
5
 
çatsınlar.  Dağ lılar  p iyada  sırası  ilə  keçd ilər  çünki,  süvarilərin  hərəkəti  üçün 
imkan  yo x  id i.  Onlar  dağa    dırmaĢdılar    və  [ə mr  edildiy i  kimi]  iĢıqlaĢanadək 
Rud-əd  Ruda   çatdılar.  Bundan sonra o, (Zə fər) onunla   süvarilərə  ə mr etdi  ki, 
yaxınlaĢsınlar,  atdan  enib  paltarlarını  soyusunlar.  Onlar  hamısı  atdan  enib  çayı 
keçdilər, dağlılar  onlarla   birgə dağa çıxd ılar. On lar   orada   Azin in ailəsin i və 
oğlanların ın bir neçəsini ələ keçirib, onlarla  b irlikdə qayıtdılar. 
  Ailəsinin  xəbəri  Azinə  çatdığı  üçün  AfĢin  ehtiyat  etməyə  baĢladı  ki, 
piyada  qoĢun  geyi  qayıdıb  dərəyə    girərkən  onların  qarĢısını  kəsə  bilərlər.  Ona  
                                                                 
1
 Mavlə- erkən xilafət dövründə azad edilmiĢ və əvvəlki ağasının himayəsində ola qul və ya 
əsir,  həmçinin  ərəblərin  fəht  etdiyi  torpaqlardakı    əhalidən  islamı  qəbul  edən  və  hər  hansı  ərəbin 
himayəsinə keçən Ģəxs. 
2
   Cəfər-əl   Xəttat-  Mö`təsimin  sərəkərdələrindən  biri.  Yəminin  838/9-cü  ildə və 845/6 –cı 
ildən etibarən hakimi, ―xəyyata‖ ərəbcə ―dərzi‖ deməkdir. 
3
  Ġtax (ərəbcə ― aĢpaz‖), aĢpaz  qul kimi Mö`t əsimə 814/5-ci ildə hədiyyə edilmiĢdi. Sonralar 
Mö`təsimin  tanınmıĢ  sərkərdələrindən  biri  olub,  Samirədə  saray  qaravolunun  komandanı  rütbəsinə 
çatmĢdı. Mö`təsimin ölümünə həsr etdiyi adamları, öz evində öldürülürdü. Xəlifə Mütəvəkkilin (847-
862) əmri ilə 849/5o-ci ildə öldürüldü. 
4
  Kalanrud-(farsa ―Böyük çay‖)-Azərbaycanda, Bəzzin yaxınlığından keçən çay. 
5
   Rud  ər-Rud  (Davud  ər-Rud-Bərzəndən  6  fərsəx,  Bəzzdən  1  fərsəx  məsafədə  ola  yer; 
burada  Salançay  boyunca    ərəb  qoĢunlarınn  üçüncü  səngəri yerləĢirdi.  Birinci  səngər  Bərzəndən  2 
səngər  aralıdakı  Sadarabda  (Sumbur  çayı  sahilində),  ikinci  səngər    isə  buradan  daha    2  fərsəx 
məsafədəki ZəhrəqaĢda (qarasu çay boyunda) idi. 

---

87 
 
görə də, dağlılara  əmr etdi  ki, ö zləri  ilə bayraq götürüb  Zəfər   ibn əl-Ə`la  və 
onun  adamlarına    görünə  bilən  ən  hündür  dağın  zirvəsində  dayansınlar,  əgər 
təhlükə törədə biləcə k  kimsəni görsələr bayraqları açsınlar, buna gör də dağlılar  
gecəni dağların baĢında  keç ird ilə r.  
  Ġbn Ə`la  və Hüseyn ibn Xalid, Azinin  əsir a lın mıĢ ailəsi ilə geri qayıdan  
vaxt, dərənin girəcəyindəki yol ağ zında Azinin piyada  qoĢunu yamacla  en ird i. 
Onlar  (ərəb lər)  dərəyə  girənəcən  döyüĢ  baĢlandı.  Hər  iki  tərəfdən  ço xlu  tələfat   
oldu, lakin onlar  b ir neçə qadını xilas  etdilər. 
  AfĢinin yerləĢdird iyi dağlılar  onları gördülə r, A zin dərəni onların üzünə  
bağlamamaq  üçün iki dəstə göndərdi. Dağ lılar   bayraqlara  iĢarə verdikdə AfĢin  
Müzəffər    ibn  Kəyzəri ö z adamlarından    ibarət bölüklə göndərdi və atlılar  irəli 
çapdılar.  Müzəffərin   ardınca  Əbu  Səid i  göndərdi,  onların  arxasınca  isə 
Bu xaradatı
1
 irə li verdi.  Sonra   onlar  ha mısı  üz-üzə  gəldilər. A zinin dərən in üst 
tərəfindəki piyadaları onla rı gördükdə aĢağı enib öz dəstləri  ilə birləĢdilə r. Zə fər 
ibn Ə`la və Hüseyn ibn  Xalid və onun adamları qaçdılar.  Birinci döyüĢdə ölən 
oldu, sonra heç kim öldürülməd i.  
  Bu ildən Babəkin Ģəhəri  Bəzz a lındı. Müs əlmanlar   ora da xil o ldular və  
222-c i il ra ma zan ayının 20
2
-sində cümə günü  onu dağıtdılar.  
 
Bu  hadisə haqqı nda  məl umat, o necə ol muĢ dur  
və bunun sə bə bi  
 
  Deyirlər  ki,  A fĢin  Ka lanrudu  tərk  edərə k  Bə zzə   dorğru  irə lilə məy i 
qərara alıb, qabaqlar əyləndiy i yerələ rə tərəf yavaĢ-yavaĢ hərəkətə baĢladı, la kin  
ilk  yürüĢ  zamanı  keçdiyi  yo lla  deyil,  baĢqa    yollara  gedirdi.  O,  4  fərsəx 
irə rliləyib,  Rud ə r-Ruda enən dərədə düĢərgə saldı. O, səngər qazdırmadı,  la kin  
tikanlı  kollar
3
 arasında düĢərgə qurdu. Mö`təsim ona yazmıĢdır ki, o, adamların ı 
bölüklərə ayırsın ki, onlar at üstündə, qaravolda gecələr edildiyi  kimi, o  yerdən 
gündüz  də  keçib  gedə  bilsinlər.  Əsgərlərin  bəziləri  düĢərgədə  qalmad ı,  bəziləri 
isə onu gecə həmlə lərindən qorumaq üçün düĢ ərgədən bir  fə rsə x ara lıda  gecə-
gündüz  at  belində  qaravol  çəkməlidirlər.  XoĢagəlməz  bir  hadisə  baĢ  vərərsə, 
onda [süvarilər] döyüĢ vəziyyətində, piyadalar isə düĢərgədə olsunlar... 
  AfĢin Rud  ə r-Ruddan kənarda  əyləndi. O, dağlılara   ə mr etdi ki, zirvəsi 
təbii  istehkam  ola  dağla ra  qalxs ınlar  və  dağların  zirvələ rində  piyadala rın  
yerləĢməsi  üçün  yer  seçsinlər.  Buna    uyğun  olaraq,  onlar    [ köhnə]  istehka m 
                                                                 
1
Buxaraxudat  Mö`təsimin  tanınmıĢ  sərkərdəsi  idi.  Mə`mun  da  xidmət  etmiĢdi. 
Transokeaniyadakı  qoĢunların  baĢçısı  olub.  Onun  adı  məlum  deyil,  yalnız  titulu  qalmıĢdır. 
―Buxaraxudat‖, yəni ―Buxaranın hakimi‖. 
2
  26 avqust 837-ci li bazar günü. 
3
  Mö`təsim AfĢinə  min xalvar dəmir tikan göndərmiĢdir. (bax: Səid Nəfisi.Babək, s. 109) 

---