Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

76 
 
dolğunluğu, həmçinin  onların Ģ ərhinin dəqiqliy i ba xımınından  bu əsər  915-ci ilə  
qədərki  Xilafət tarixin i öyrən mək üçün  əvəzedilmə z qaynaqdır. 
  Ət-Təbəin in Azərbaycan tarixi üzrə verdiy i  mə lu mat  ona  görə etibarlı 
sayılır  ki,  o  özündən  qabakı  müəlliflərin,  həm  də  baĢlıca    olaraq  ərəblərin  
iĢğalçılıq    yürüĢlərində  iĢtirak  edənlərin  ərəslərinə  istinad  edir,  bu  və  ya  baĢqa 
hadisələri yadda saxlayan Ģahidlərin Ģifahi  mə lu matlarına  əsaslanır.  O,  Babə kin  
baĢçılığı  altında  azadlıq  müharibəsinin  baĢ  verdiyi  vaxtdan  az  sonra  (həmin  
yüzillikdə) yaĢadığı üçün,  tariximizin bu parlaq  s əhifələrin i dolğun luğu ilə Ģərh 
etmiĢdir.  Buna    görə  də  həmin   əsər  Babək  haqqında    yazan  sonrakı  orta    əsr 
tarixçiləri  üçün  ço x  tutarlı  qaynaq    olmuĢdur.  Bunu  n əzərə  alaraq,  azad lıq  
müharibəsi  haqqında  materialları  Nizami  əl-Mü lk  və  ya    Ġbn  əl-Əsirdən  deyil, 
məh z  ət-Təbərinin  əsərində  vərməyi  məqsədyönlü  sayırıq.  Əsərin  bu  hissənin 
mətnin i  rus  dilinə  çevirmə k  a kade mik  Z.  M.  Büyadovun  kitabındakı  ə lavəni 
(bax: Буниятов З. Азербаиджан в  VII-IX в. Баку., c.  287-318 )  aĢağıda  bəzi 
qısaltmalarla vəririk. 
  Bu ildə  [192/ 808] A zərbaycanda  xü rrə milər hərə katı baĢlandı. [Xəlifə ] 
Harun    Ər-RəĢid  Abdullah  ibn  Malikin  baĢçılığı  altında    onlara  10  min  süvari 
göndərildi. O, ço xlu əsir  alıb, Harunun yanına Qarmasinə
1
 keç irməy i, qalanların ı 
isə satmağı ə mr etdi. 
 
Bu  ildə  [201/ 816/7]  Babək  ə l-Xurrə mi
2
 Bəzz
3
 qalasını  hakimi  Cav idan  
ibn Səhlin a rdıc ılları olan    Cavidanila birlikdə hərə kətə gəld i.  Babək  Cavidanın  
ruhunun ona keçdiyini söyləyərək hücü m və qarətə baĢladı.  
  Bu ildə   [204/ 819] Yəhya  ibn Müə`z Babəklə vuruĢurdu, lakin onlardan  
heç biri qalinb gələ bilməd i. 
  Bu ildə  [ 205/ 820]  [Xəlifə] Mə`mun Babəklə müharibə et mə k üçün Ġsa 
ibn Məhəmməd ibn Əbu Xailidi Ərməniyyə və Azə rbaycan hakim təyin etdi. 
  Bu  ildə    [206/ 821]  Babə k  Ġsa  ibn  Məhəmməd  ibn  Əbu  Xalid i  məğlub  
etdi. 
  Bu  ildə [209/ 824] Mə`min  Züreyq ibn  Əli  ibn Sadaqan
4
 Ərmən iyyə və 
Azərbaycan  hakimi  təyin  et id  və  Babəklə  müharibə  et məyi  ona    tapĢırdı.  O, 
Əh məd    ibn  əl-Cüneyd  ibn  Fərzənd  əl-Əskafini  ona    kö məyə  göndərdi.  Bir  
                                                                 
1
 Qarmasin –Dinavər vilayətində, Həmədanını 30 fərsəxliyində Ģəhər. S.Nəfisi ibn Xəldunun 
əsərində həmin adı KirmanĢah oxumuĢdur. (bax: Nəfisi Səid. Babək.B., 1960, s.85) 
2
 ― Xürrəmi‖ sözünün tarixi kökü haqda.bax: Məmmədov Z.C. Azərbaycanda XI-XII əsrlərdə 
fəlsəfi fikir.B., 1978, s. 14-15 
3
 Bəzz  qalası  (Ģəhəri)-Babəkin  iqamətgahı.  Ərdəbildən  21  fərsəx  Ģimal-qərbdə,  Arazın 
cənubunda, indiki Qarabağ mahalındadır. Xarabalığı Qırxsu-Peyvənçay hövzəsində qeydə alınmıĢdır. 
4
   Züreyq  ibn  Əli  ibn  Sadaqa xürrəmilərlə  bacara   bilmədiyi  üçün  xəlifə  Mə`mun onu  ərəb 
qoĢunlarının  baĢçısı  vəzifəsindən  götürərək,  əvəzində  Məhəmməd  ibn Humeydi təyin  etmiĢdi.  Buna  
gör  ə  də Zureyq  Mavsildə xəlifəyə  qarĢı  çıxmıĢ, xəlifə  isə  Məhəmməd  ibn  Humeyd  vasitəsilə onun 
üsyanını yatırtmıĢdı (Bax: Ġbn-əl-Əsir, Əl-Kamil fi-t-tarix. B., 191 59, s. 41-42) 
 

---

77 
 
müddətdən  sonra  ...  o,  xu rrəmilərin  üzərinə  yürüĢ  etdi  və  Babək  onu  əsir  ald ı. 
Onda Mə`mun Ġbarahim ibn əl-Leys  ibn əl-Fə zli A zərbaycana  hakim təyin etdi. 
   [Mə`munun Mö`təsinə nəsihətindən] 
  ― ...Xurrə milərə  qarĢı ən  fəa l, ən qətiyyətli və dəyanətli ada mı göndər. 
Onu pul, silah, süvari və piyada   qoĢunla  təhciz   etdir. Əgər  xu rrəmilərə qarĢı 
mübarizə  u zanarsa,  onda    onların  ü zərinə  bütün    dostların  və  kö məkçilərin  ilə 
birlikdə özün get.‖  
  Bu ildə   [218]  rəcəb yayının 19-da, cü m a xĢa mı   [10 avqust 833-cü   il] 
Əbu  Ġshaq  Məhəmməd   ibn  Harun  ər-RəĢid    ibn  Məhəmməd  əl-Məhdi  ibn 
Abdullah əl-Mənsur [Mö`təsim] xə lifə e lan olundu. 
  Deyirlər  ki,  hə min  ildə  Cibə ldə   Həmədan,  Ġsfahan,  Masabazarı
1
, 
Mihricanqaza x
2
 Ģəhərlərindən kü lli miqdarda  ada m  xurrə milə rin  etiqadını qəbul 
etdi. On lar b ir yerə toplanaraq Hə mədan  rayonunda  düĢ ərgə saldılar. Mö`təsim 
onlara qarĢı ordu göndərdi və onun sonuncu dəfə göndərdiyi Ġshaq ibn Ġbarh im 
ibn Məs`əbin
3
 baĢçılıq alt ında  id i. Zü lqə`də ayında  o onlara  doğru yola düĢdü 
və  qələbə    haqqında    ona    verdiyi  xəbər    (Bağddad)Tərviyə  günündə
4
   [  25 
dekabr  833-cü    ildə]  o xundu.  Hə mədan  o,  60  min  ada mı  q ılıncdan    keç ird i, 
qalanları isə Bizans ərazsinə qaçdı. 
 
 
                             220/835-ci il. Bu ilin hadis ələri 
 
 
  Bu  ildə Mö`təsim AfĢin  Heydər  ibn  Kavusu
5
 Cibəlin hakimi təyin etdi 
və  onu  Babəklə  müharibəyə  göndərdi.  Bu  hadis ə  11  cü madə  ayında    cümə  
axĢamı  günü  [  iyunun  3-də]  oldu.  O,    Bağdadın  yaxınlığ ındakı  Müs əllədə
6
 
düĢərgə saldı, sonra  Bərzəndə
7 
yola  düĢdü. 
 
                      
Babək və  onun üsyanı haqqında  hekayə t 
                                                                 
  Cibəl-Qədim (Böyük) Midiya ərazsini əhatə edən vilayət.  
1
  Masabazan, Mihricanqazax-Ərəb Ġraqı sərhəddində Ģəhərlər. 
2
 Yenə orada bax: Бунияатов З.Азербаиджан в VII-IX вв., с. 288 
3
 Ġshaq  ibn  Ġbarhim  ibn  Mə`səb  833-cü  ildə  Cibəlin  hakimi  və  ərəb  qoĢunlarının  baĢ 
komandanı təyin edilmiĢdir. 849/50-ci ildə ölmüĢdür. 
4
 T ərbiyə  günü  zülhəccə  ayının  12-ci  ayı)  8-nə,  qurban  bayramından  2  gün  qabağa  düĢür. 
Həmin gün zəvvarlar Məkkədən Mədinəyə gedirlər. 
5
   AfĢin  ibn heydər  Kavus  –xəlifə Mö`təsimin  sərkərdələrindən  biri,  ərəb  ordularınnın  baĢ 
komandanı.  835-ci  ildə  Ərməniyyənin,  837/8-ci  ildən  ölənə  kimi  840/1  Sind    vilayətinin  hakimi 
olmuĢdur.  
6
 Müsəllə-böyük bayramlarda səlat (məeasim duası) icra  olunan yer. 
7
 Bərzənd  Ģəhəri ərdəbildən  14 fərsəx Ģimalda  idi. 

---